Zapotekera
ZAPOTEKERA
ZAPOTEC, ZAPOTECO, ZAPOTÈQUE
Language family: Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec.
Language codes:
ISO 639-1 -
ISO 639-2 zap
ISO 639-3 zap (58 individual codes)
Glottolog: zapo1437.
Beste izen batzuk (autoglotonimoak: díidxa záa (Tehuantepec), tiits së (Santa Catarina Quioquitani); zapotekera):
albarradas zapotec alt zapoteco, albarradas [ZAS].
central miahuatlan zapotec alt zapoteco, miahuatlán central [ZAM].
central ocotlán zapoteco alt zapoteco, ocotlán oeste [ZAC].
central sola de vega zapoteco alt zapoteco, texmelucan [ZPZ].
central villa alta zapoteco alt zapoteco, tabaa [ZAT].
zapoteco, albarradas [ZAS] hizk. Mexiko.
MEXIKO
zapoteco, albarradas (albarradas zapotec) [ZAS] 5.500 hiztun barne eginez 1.500-2.000 Santo Domingokoak (1993, SIL). Zapotekera hizkuntza guztiak: 422.937 (1980ko errolda). Oaxaca erdia, Santa María Albarradas, Santo Domingo Albarradas, San Miguel Albarradas. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 39ko ulergarritasuna mitlarekin (hurbilena). Santa catarina albarradas-ek literatura bereizia luke. Ustezko elebitasun mailak espainierarekin % 0,3, % 1,17, % 2,40, % 3,30, % 4,9, % 5,1ekoak. Espainierarekin komunikatzeko mitla zapotekera erabiltzen dute. Beren artean normal espainiera erabiltzen dute eta mixe zapotekera ezkontzarako. 1979tik aurrera Santo Domingoko hiztunek zapotekeraren lehentasuna adierazi dute, baina Santa Marían diotenez erabilera murrizten ari da. Mixe immigrante batzuek bertako zapotekera ikasi dute, baina zapoteko gutxi batzuek mixea ikasi dute. Tonala, VSO, hitzen luzera bariatua, klitikoak eta afixuak.
zapoteco, oloápam (aloápam zapotec) [ZAQ] Ipar Oaxaca, San Miguel Aloápam, San Isidro Aloápam. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Teococuilko zapotekeraren ezberdina. Jendea ez da elebiduna espainieraz. VSO, tonala, hizkiak, klitikoak.
zapoteco, amatlan (northeastern miahuatlán, san francisco logueche zapoteco, san cristóbal amatlán zapoteco, amatlán zapotec) [ZPO] 5.000-6.000 hiztun (1993ko errolda). Hego Oaxaca, ekialdeko Miahuatlán, 3 hiri. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Loxitxaren hurbilekoa. Espainierarekin ustezko elebitasun mailak % 0,60, % 1,20, % 2,15, 3,4, % 4,1 eta % 5,0koak. VSO, tonala, hitz laburrak.
zapoteco, asunción mixtepec (north central zimatlán zapoteco, asunción mixtepec zapotec) [ZOO] 100 edo gutxiago hiztun 2.476ko populazio batean (1990eko errolda). Oaxaca Hiriaren hego-mendebaldea Oaxaca erdian, Asunción Mixtepec eta beste hiriren bat. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 22ko ulergarritasuna ayoquescoeraz (hurbilena) eta % 3 san pedro el altoarekin. Elebitasuna espainieraz. Iraungitzear.
zapoteco, ayoquesco (western ejutla zapoteco, santa maría ayoquesco zapotec) [ZAF] 876 hiztun, 9 elebakar barne (1990eko errolda). Oaxaca, Santa María Ayoquesco, Santa Cruz Nexila, San Andrés Zabache, eta San Martín Lachila. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Mendebaldeko ococtlan zapotekeraren hurbilena (% 23ko ulergarritasuna). Elebitasuna espainieraz. Adin guztietakoak Santa Cruz Nexilan. Nexilan indartsuena non populazioaren % 52k mintzatzen duen zapotekera. Harro sentitzen dira beren hizkuntzaz.
zapoteco, cajonos (san pedro cajonos zapoteco, southern villa alta zapoteco, cajonos zapotec) [ZAD] 5.000 hiztun (1993, SIL). Bi eskualdeetako populazio osoa 5.000 edo gehiago. Ipar Oaxaca eta ondorengo hiriak: San Pedro Cajonos, San Francisco Cajonos, San Mateo Cajonos, San Miguel Cajonos, San Pablo Yaganiza, Xagazía. Halaber mintzatua AEBetan ere. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Dialektoak: cajonos zapoteco, yaganiza-xagacía zapoteco. Yaganiza eta xagacía antzekoak dira. Ezberdintasun handiagoak bi hiri hauek eta beste 4 hirien artean. % 73ko ulergarritasuna san pedro cajonos eta zoogochoaren artean (beste zapotekeraren hurbilena). Espainieraz ustezko elebitasun mailak % 0,10, % 1,20, % 2,15, % 3,25, % 4,10 eta 5,10ekoak. Ia elebakarrak diren asko Yaganizan. VSO, tonala, hitz luzeak, hizkiak, klitikoak. Eskola elebiduna da.
zapoteco, chichicapan (san baltazar chichicapan zapotec, eastern ococtlán zapoteco) [ZPV] 4.000 hiztun (1993, SIL). Oaxaca zentroa. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 59ko ulergarritasuna western ococtlánarekin (hurbilena). Espainierarekin ustezko elebidun mailak % 0,30, % 1,5, % 2,60, % 3,4, % 4,1 eta % 5,0koak. Elebakarrak batez ere emakumezkoak eta jende zaharra dira. VSO, tonala, hitz motzak, hizkiak, klitikoak.
zapoteco, choapan (choapan zapotec, choápam zapoteco) [ZPC] 24.000 hiztun (1991, SIL). Ipar Oaxaca zentrala eta Veracruz, Comaltepec barne. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 60ko ulergarritasuna zoogochoarekin (hurbilena). Espainierarekin ustezko elebitasun mailak % 0,10, % 1,25, % 2,30, % 3,20, % 4,12 eta % 5,3koak. Hiztegia. VSO, tonala, hitz motzak, hizkiak, klitikoak.
zapoteco, coatecas altas (san juan coatecas altas zapotec) [ZAP] 5.000 hiztun (1993, SIL) 100 elebakar (1990eko errolda) barne. Ejutla, Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. San gregorio ozolotepecaren hurbilena (% 83ko ulergarritasuna) eta miahuatlánarena (Cuitla).
zapoteco, coatlán (western miahuatlán zapoteco, santa maría coatlán zapoteco, coatlán zapotec, san miguel zapoteco) [ZPS] 500 edo gutxiago hiztun (1992, SIL). Hego Oaxaca Chatino eskualdearen ondoan, 7 bat hiri, baina batez ere Santo Domingo Coatlánen. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 54ko ulergarritasuna loxicarekin (hurbilena), % 51koa san gregorio ozolotepecarekin, % 44koa cuixtlarekin, % 29koa logechearekin, % 16koa san juan mixtepecarekin, % 11koa santa catalina quieriarekin. Hiztunak espainierarekin elebidunak diren informazioa.
zapoteco, el alto (south central zimatlán zapoteco, san pedro el alto zapoteco, el alto zapotec) [ZPP] 900 hiztun, 29 elebakar barne (1990eko errolda). Mendebalde Oaxaca, San Pedro el Alto, San Antonio el Alto, San Andrés el Alto. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 20ko ulergarritasuna totomachapanarekin (hurbilena). Elebitasuna espainierarekin.
zapoteco, elotepec (san juan elotepec zapotec, papabuco) [ZTE] 200 hiztun (1990eko errolda). Mendebalde Oaxaca, Zimatlánen mendebaldea, herri bat. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 68ko ulergarritasuna santa maría zanizarekin (hurbilena), % 10koa texmelukanarekin. Elebitasuna espainierarekin. Denak 50 urte edo gehiagokoak dira (1990). Iraungitzear.
zapoteco, guevea de humboldt (northern isthmus zapoteco, guevea de humboldt zapotec) [ZPG] 7.000 hiztun (1977, SIL). Ekialde Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 49ko ulergarritasuna lachiguiriarekin (Mendebaldeko Tehuantepec; hurbilena). VSO, tonala, hitz motzak, klitikoak, hizkiak.
zapoteco, güilá (san pablo güilá zapotec) [ZTU] 9.500 hiztun (1990eko errolda, 2.300 elebakar barne. San Pablo Güilá eta San Dionisio Ocotepec udalerriak, Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. San dionisioak % 80ko ulergarritasuna dauka mitlarekin. Güilák % 83koa ocotlánarekin, % 5ekoa santa maría albarradasarekin.
zapoteco, istmo (zapoteco, ístmo) [ZAI] 85.000 hiztun (1990eko errolda). Tehuantepec eta Juchitán, Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 18ko ulergarritasuna santa maría petaparekin (hurbilena). Ustezko elebitasun mailak espainierarekin % 0,10, % 1,45, % 2,25, % 3,10, % 4,10 eta % 5,10ekoak. Hiztegia, gramatika, VSO, tonala, hitz laburrak, hizkiak, klitikoak.
zapoteco, ixtlán sureste (southeastern ixtlán zapotec, yavesía zapoteco, latuvi zapoteco) [ZPD] 6.000 hiztun (1992, SIL). Ipar Oaxaca, Santa María Yavesía (zentroa), Carrizal, Latuvi, Benito Juárez, Ixtlán de Juárez, Santa Catarina Lachatao, Llano Grande,
zapoteco, juárez, sierra (atepec zapoteco, ixtlán zapoteco) [ZAA] 4.000 hiztun 150 elebakar barne (1990eko errolda). Ipar Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Espainierarekin ustezko maila elebidunak % 0,25, % 2,25, % 3,18, % 4,5 eta % 5,1ekoak. Hiztegia, VSO, tonala, hitz luzeak, hizkiak, klitikoak.
zapoteco, lachiguiri (northwestern tehuantepec zapoteco, santiago lachiguiri zapoteco, lachiguiri zapotec) [ZPA] 5.000 hiztun (1977, SIL). Oaxaca, Istmoaren iparraldea,
zapoteco, lachirioag (lachiruaj zapoteco, san cristóbal lachiruaj zapoteco) [ZTC] 2.000 hiztun (1999, SIL). Oaxaca, San Cristóbal Lachiruáj. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Villa alta zapoteco eta yalalag zapotecoaren hurbilena, baina ezberdina. Yateeraren ezberdina. Elebitasun mugatua espainieraz.
zapoteco, loxicha (western pochutla zapoteco, loxicha zapotec) [ZTP] 50.000 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca,
zapoteco, mazaltepec (santo tomás mazaltepec zapoteco, etla zapoteco, mazaltepec zapotec) [ZPY] 2.200 hiztun 24 elebakar barne (1990eko errolda). Mendebaldeko Oaxaca bailara, Etla distritua,
zapoteco, miahuatlán central (central miahuatlán zapotec) [ZAM] 80.000 hiztun (1982, SIL). Oaxacaren hegoalde zentrala, Cuixtla. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Espainieraz ustezko elebitasun mailak % 0,10, % 15, % 2,30, % 34, % 4,1 eta % 5,50ekoak. Hiztegia, SVO, tonala, hitz laburrak, hizkiak, klitikoak.
zapoteco, mitla (east central tlacolula zapoteco, east valley zapoteco) [ZAW] 19.500 hiztun (1983, SIL), Matatlángo 4.500 barne. Mitla Bailara, Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Dialektoa: santiago matatlán zapotec (matatlán zapotec). % 75eko ulergarritasuna guelavíarekin (hurbilena). Espainierarekin ustezko maila elebidunak % 0,5, % 1,30, % 2,30, % 3,15, % 4,15 eta % 5,5ekoak. Hiztegia, SVO edo VSO, hitz luze eta laburrak, klitikoak eta hizkiak, tonala.
zapoteco, mixtepec (eastern miahuatlán zapoteco, san juan mixtepec zapoteco, mixtepec zapotec) [ZPM] 7.000 hiztun (1991, SIL). Hego Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 80ko ulergarritasuna santiago lapaguíarekin (hurbilena). San agustin mixtepec zapotecoaz hizkuntza bereizia. Espainieraz ustezko elebitasun mailak % 0,40, %1,15, % 2,30, % 3,15, % 2,30, % 3,15 eta % 4,0koak. VSO, tonala, hitz motzak, klitikoak.
zapoteco, ocotlán oeste (western ocotlán zapotec, ocotlán zapotec, central ocotlán zapoteco) [ZAC] 15.000 hiztun (1993, SIL). Ocotlán, Oaxaka zentrala, Santiago Apóstol inguruan. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 67ko ulergarritasuna tilquiapanarekin (hurbilena). Espainierarekin ustezko elebitasun mailak % 0,10, % 1,30, % 2,40, % 3,10, % 4,6 eta % 5,4koak. VSO, tonala, hitz laburrak, hizkiak.
zapoteco, ozolotepec [ZAO] 6.500 hiztun (1990eko errolda); San Marcial hiria barne (1.400 1973an). Oaxaca, Miahuatlánen hego-ekialdea, 175 autobidearen ekialdea, Miahuatlán eta kostaldearen erdibidean. Izenean ‘Ozolotepec’ daramaten hiri gehienak sartuta daude. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Dialektoak: san marcial ozolotepec zapoteco, san gregorio ozolotepec zapoteco. % 87ko ulergarritasuna cuixtlarekin (Miahuatlán Zentrala), % 84koa candelaria loxicharekin (Northeastern Pochutla). Cuixtla literatura ez da onartzen hemen. San Marcial, San Gregorio, San Esteban, eta Santo Domingo hirietako jendea elebakarra da.
zapoteco, petapa (santa maría petapa zapoteco, petapa zapotec) [ZPE] 8.000 hiztun, 220 elebakar barne (1990eko errolda). Oaxaca, Istmo iparraldea, Juchitán Distritua, Santa María Petapa eta Santo Domingo Petapa. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 55eko ulergaitasuna guevearekin (hurbilena), % 34koa latxiguiriarekin. Elebitasuna espainieraz.
zapoteco, quiavicuzas (quivicuzas zapotec, san juan lachixila zapoteco, northeastern yautepec zapoteco) [ZPJ] 4.000 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca, Yautepec Dustrituaren ipar-ekialdeko izkina, Mitlatik 75 km-ra ekialdean. San Carlos Yautepec Udalerria: Santiago Quiavicuzas; Nejapa de Madero Udalerria: San Juan Latxixila, Corral de Piedra, Carrizal; Guevea de Humboldt Udalerria: Guadalupe Guevea. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 59ko ulergaitasuna latxiguiriarekin (Ipar-mendebaldeko Tehuantepec; hurbilena). Elebitasuna espainieraz. 180 elebakarretik 40 5 eta 9 urteen artekoak. Lehen mailako eskolak.
zapoteco, quioquitani y quierí [ZTQ] 4.000 hiztun (1991, SIL). Yautepec, Oaxaca, Quioquitani eta Quierí udalerriak eta Leapi barne. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Dialektoak: quioquitani zapotec (santa catarina quioquitani zapoteco), quierí zapotec (santa catarina quierí zapoteco). Ekialdeko miahuatlanaren hurbilena.
zapoteco, rincón (rincón zapotec, yagallo zapoteco, northern villa alta zapoteco) [ZAR] 23.000-27.000 hiztun (1990eko errolda). Ipar Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 64ko ulergaitasuna txoapanarekin (hurbilena). Termaxcalapana baliteke hizkuntza honen parte ez izatea. Ustezko elebitasun maila espainierarekin % 0,50, % 1,35, % 2,10, % 3,3, % 4,2 eta % 4,2koa. VOS, hitz laburrak, afixuak, klitikoak.
zapoteco, rincón sur (rincón-sur zapotec) [ZSR] 12.000 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec.
zapoteco, san agustín mixtepec [ZTM] 59 hiztun (1994, SIL). Oaxaca, Miahuatlán, San Agustín Mixtepeceko hiria. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. San juan mixtepecaren hizkuntza bereizia. Iraungitzear.
zapoteco, san baltázar loxicha (northwestern pochutla zapoteco, san baltázar loxicha zapotec, loxicha zapoteco) [ZPX] 1.500 hiztun 19 elebakar barne (1990eko errolda). Oaxaca,
zapoteco, san juan guelavía (western tlacolula zapoteco, guelavía zapotec) [ZAB] 28.000 hiztun (1990eko errolda). Bi herrialdeetako populazio osoa 28.500. Oaxaca Zentrala. Halaber mintzatua AEBetan ere. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Dialektoak: jalieza zapoteco, teotitlán del valle zapoteco, san martín tilcajete zapoteco. % 20ko ulergaitasuna zagatxearekin (hurbilena). Jaliezak % 99ko ulergaitasuna dauka guelavíarekin. Teotitlán del vallek % 100eko ulergaitasuna dauka guelaviarekin, baina guelaviak teotitlanarekin % 59koa bakarrik. Ustezko elebitasun maila espainierarekin % 0,40, % 1,10, % 3,20, % 4,10 eta % 5,10ekoa. Hiztegia, VSO, tonala, afixuak, klitikoak.
zapoteco, san pedro quiatoni (san pedro quiatoni zapotec, quiatoni zapoteco, eastern tlacolula zapoteco [ZPF] 12.000-15.000 hiztun (1993, SIL). Oaxaca Zentrala, San Pedro Quiatoni, Salinas, Unión Juárez eta inguruko jendea. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 76ko ulergaitasuna mitlarekin; hurbilena.
zapoteco, san vicente coatlán (southern ejutla zapoteco, san vicente coatlán zapotec, coatlán zapoteco) [ZPT] 2.430 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca, Ejutla Distritua, 90 km-ra Oaxaca hirian. San Vicente Coatlán, hiri udalerria. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 75eko ulergarritasuna san baltázar loxicharekin (hurbilena, ipar-mendebaldeko Pochutla), % 45ekoa santa maría coatlanarekin. 584 elebakarretatik 166 5 eta 9 urte artekoak (1990). Indartsu. Lehen mailako eskola.
zapoteco, santa catarina albarradas [ZTN] 1.000 hiztun edo gutxiago (1990eko errolda). Oaxaca, Santa Catarina Albarradas. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 80ko ulergarritasuna santo domingo albarradasarekin; santo domingoarena % 52koa santa catarinarekin. Ezberdintasun fonologikoak eta gramatikoak euren artean. Populazioaren erdia inguruk san pedro cajones zapotecoa uler dezake nahikoa ongi euren arteko merkataritzagatik.
zapoteco, santa inés yatzechi (santa inés zegache zapoteco, santa inés yatzechi zapotec, yatzechi zapoteco, zegache zapoteco, southeastern zimatlán zapoteco) [ZPN] 2.235 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca Zentrala, Zimatlán Distritua, 40 km-ra hego Oaxaca hirian, Ocotlán de Morelosen mendebaldea. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Dialektoa: zaachila. % 75eko ulergaitasuna san antonio ocotlánarekin (hurbilena). Zaachilak literatura bereizia behako luke. San miguel tilquiapana baliteke dialektoa izatea. 176 elebakar. Zapotecoa dirudienez ez da gehiago mintzatzen Santa Ana Zegachen eta Zaachilan erabilera galtzen ari da. Umeen artean erabilera sendoa Santa Inésen, eta hauetako batzuk elebakarrak dira (1990).
zapoteco, santa maría quiegolani (santa maría quiegolani zapotec, quiegolani zapotec, western yautepec zapoteco) [ZPI] 3.000 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca Zentrala. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 60ko ulergarritasuna san juan mixtepecarekin (hurbilena).
zapoteco, santiago lapaguía [ZTL] 4.200 hiztun (1983, SIL). Oaxaca, hego-ekialdeko Miahuatlán, lau hiri barne: Lapaguía (700, elebakarrak), San Felipe Lachillo (500, Lapaguíatiko kokapena),
zapoteco, santiago xanica (xanica zapotec) [ZPR] 2.500 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca, hego-ekialdeko Miahuatlán, lau hiri barne: Santiago Xanica, Santa María Coixtepec, San Andrés Lovene, San Antonio Ozolotepec. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 72ko ulergaitasuna san gregorio ozolotepecarekin, % 70ekoa cuixtlarekin (Miahuatlán Zentrala). Elebitasuna espainieraz.
zapoteco, sola de vega este (eastern sola de vega zapotec, lachixío zapoteco) [ZPL] 6.500 hiztun (1990eko errolda). Mendebaldeko Oaxaca, Sola de Vegaren ekialdea, eta Santa Marma Lachixío eta San Vicente Lachixío hiriak. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Hego-mendebaldeko zimatlán dialektoko hiztunek literatura bereizia behar dute. % 73ko ulergarritasuna san pedro el altoarekin. Ustezko elebitasun maila espainierarekin % 0 <60, % 1 <30, % 2 <15, % 3 <8, % 4 <5, % 5 <0koa. Hiztegia, VSO, tonala, hitz laburrak, afixuak, klitikoak.
zapoteco, tabaa (central villa alta zapoteco, tabaa zapoteco, tabá zapotec) [ZAT] 2.000 hiztun (1992, SIL). Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Ustezko elebitasun maila espainierarekin % 0,50, % 1,30, % 2,13, % 3,5, % 4,2, % 5,0koa. VSO, tonala, hitz luzeak, afixuak, klitikoak.
zapoteco, tejalapan (san felipe tejalapan zapotec, tejalapan zapotec, tejalápam zapoteco, san felipe zapoteco) [ZTT] 124 hiztun (1990eko errolda). Hiriak 4.656 biztanle ditu. Oaxaca, Etla Distritua, San Felipe Tejalapan hiria. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Santo tomas mazaltepec zapoteacoaz hizkuntza bereizia. Elebitasuna espainieraz. 92 hiztun 50 urtez goitikoak dira, 2 elebakar barne. Ixtepeji eskualdetik etorriak duela 300 urte. Iraungitzear.
zapoteco, texmelucan (central sola de vega zapoteco, san lorenzo texmelucan zapoteco, papabuco, texmelucan zapotec) [ZPZ] 4.100 hiztun (1992, SIL). Mendebaldeko Oaxaca. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Mendebaldeko sola de vegaren (zaniza) hurbilena. Ustezko elebitasun maila espainierarekin % 0,70, % 2,8, % 3,2, % 4,0, % 5,0koa. Zaniza eta elotepec halaber dira deituak ‘papabuco’. VSO, tonala, hitz laburrak, afixuak, klitikoak.
zapoteco, tilquiapan (tilquiapan zapotec, san miguel tilquiapan zapoteco) [ZTS] 2.700 hiztun 900 elebakar barne (1990eko errolda). Oaxaca Zentrala, Ocotlán, San Miguel Tilquiapan hiria. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 87ko ulergarritasuna yatzechiarekin, % 65ekoa chichiacapanarekin, % 59koa ocotlánarekin, % 45ekoa guelavíarekin. Elebitasuna espainieraz. Ezberdintasun soziolinguistikoak gertueneko zapotecoarekin. Lehen mailako eskola elebidun maisuekin.
zapoteco, tlacolulita (southeastern yautepec zapoteco, asunción tlacolulita zapoteco, tlacolulita zapotec) [ZPK] 135 hiztun 904ko populazio batean (1990eko errolda). Oxaka ekialdea, Asunción Tlacolulita eta San Jaun Alotepec. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 15eko ulergaitasuna lachixilarekin (hurbilena), % 10ekoa mitla eta guelavíarekin, % 0koa lachiguiriarekin, Juchitán, Guevea de Humboldt, Petapa, San Juan Mixtepec eta Quiegolani. Elebitasuna espainieraz. 111 hiztun 50 urtekoak edo zaharragoak (1990). Iraungitzear.
zapoteco, totomachapan (western zimatlán zapoteco, san pedro totomachapan zapoteco, totomachapan zapotec) [ZPH] 259 hiztun 1.009ko populazio batean (1990eko errolda). Oaxaca mendebaldea, 2 hiri. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Ulergarritasunik ez beste zapotecoekin. Elebitasuna espainieraz. Hiztun gehienak 50 urtez gotikoak (1990). Iraungitzear.
zapoteco, xadani (xadani zapotec, santa maría xadani zapoteco, eastern pochutla zapoteco) [ZAX] 338 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca, Pochutla Distritua, San Miguel del Puerto Udalerria, Santa Maria Xadani, 16 hiri edo herri. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Elebitasuna espainieraz. 122 hiztun 50 urtez goitikoak, 90 35-50 urte artekoak, elebakar bat (1990).
zapoteco, xanaguía (xanaguía zapotec, santa catarina xanaguía zapoteco) [ZTG] 2.500 hiztun (1990eko errolda). Oaxaca, Miahuatlán hego-ekialdea, hiru hiri barne: Santa Catarina Xanaguía, San Francisco Ozolotepec, eta San Jose Ozolotepec. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. 6. graduko hezkuntza espainieraz xanaguíaz. Ume gehienek 3. edo 4. graduan amaitzen dute eskolaldia. 6. gradua amaitzen dutenek, bertan posible den gorena, ez dute hala ere erraztasun handirik espainieraz. Etxean denek erabiltzen dute zapotekera. Adin guztietakoak. Harro daude beren hizkuntzaz. 40 urtez goitiko emakumezko gehienek eta gizonezko batzuek ez dute hezkuntzarik. VSO.
zapoteco, yalálag [ZPU] 5.000 hiztun (1990eko errolda). 2.000 Yalálagen, beste batzuk Oaxaca City D.F.-ean, Veracruz. Halaber Los Angelesen, California, AEB. Bi herrialdeetako populazio osoa 5.000 edo gehiago. Oaxaca. Halaber mintzatua AEBetan. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Ustezko elebitasun maila espainieraz % 0,10, % 1,10, % 2,30, % 3,30, % 4,10, % 5,10ekoa. VSO, tonala, hitz laburrak, afixuak, klitikoak.
zapoteco, yareni (western ixtlán zapoteco, teococuilco de marcos pérez zapoteco, santa ana yareni, etla zapotec) [ZAE] 6.000 hiztun (1982, SIL). Oaxaca iparraldea. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 80ko ulergaitasuna sierra de juárez zapotecoarekin (hurbilena). Ustezko elebitasuna espainieraz % 0,20, % 1,40, % 2,25, % 3,10, % 4,5 eta % 5,0. VSO, tonala, afixuak, klitikoak.
zapoteco, yatee (yatee zapotec) [ZTY] 3.000 hiztun (1999, SIL). Oaxaca, San Francisco Yatee, 4 hiri. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Villa alta zapoteco eta yalalag zapotecoaren hurbilena, baina ezberdina. Lachiruaj-az ezberdina. Elebitasun mugatua espainieraz.
zapoteco, yatzachi (yatzachi zapotec, villa alta zapoteco) [ZAV] 2.500 hiztun (1990eko errolda). Bi herrialdeetako populazio osoa 2.500 edo gehiago. Herriak: Yatzachi el Bajo, Yatzachi el Alto, Xoochixtepec, Yohueche, Zoochila, Yalina, Oaxaca ipar zentrala; eta Los Anjeles, California, AEB. Halaber mintzatua AEBetan ere. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 90eko ulergaitasuna zoogochoarekin narratiban, % 85ekoa cajonosarekin (Hego Villa Alta) eta Yalálag eta zertxobait ulergarri solaga eta tabaarekin. Ustezko elebitasun maila espainierarekin % 0,10, % 1,10, % 2,40, % 3,20, % 4,14 eta % 5,1ekoa. Hiztegia, gramatika, VSO, tonala, hitz luzeak, afixuak, klitikoak.
zapoteco, yautepec (san bartolo yautepec zapoteco, northwestern yautepec zapoteco, yautepec zapotec) [ZPB] 314 hiztun (1990eko errolda). Oxaca ekialdea, San Bartolo Yautepec. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 10eko ulergaitasuna tlacolulitarekin (hurbilena), ulergarritasunik ez beste edozein zapotekerarekin. Elebitasuna espainieraz. 126 hiztun 35-50 urteen artekoak, 138 50 urtez goitikoak, 4 elebakar 50 urtez goitikoak (1990).
zapoteco, zaachila (san raymundo jalpan zapoteco) [ZTX] 550 hiztun 10.000 baino gehiagoko populazio batean (1990eko errolda). Oaxaca, 15 km-ra Oaxaca cityren hegoaldean, Xoxo igarota, Zaachila hirian (416 hiztun 10.601 biztanleko populazioan) eta San Raymundo Jalpan (116 hiztun 1.270 biztanleko populazioan. Gutxi batzuk San Bartolo Coyotepec, San Pablo Cuatro Venados eta Santa María Coyotepecen. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 85eko ulergaitasuna zegechearekin, % 75ekoa tilquiapanarekin, % 72koa guelavíarekin, % 10ekoa ocotlánarekin. Elebitasuna espainieraz. 50 urtez goitikoek bakarrik ulertzen dute, baina normalean ez dute hitz egiten, baina hemen sartzen dira 3 emakumezko elebakarrak (1990). Umeek ez dute mintzatzen.
zapoteco, zaniza (zaniza zapotec, santa maría zaniza zapoteco, western sola de vega zapoteco, papabuco) [ZPW] 770 hiztun 4 elebakar barne (1990eko errolda). Oaxaca mendebaldea, Santa María Zaniza, Santiago Textitlán, Santiago Xochiltepec, El Frijol, Buenavista. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. % 10eko ulergaitasuna texmelucanarekin (hurbilena). Elebitasuna espainieraz. % 35 hiztun 40 urtez behekoak dira. Texmelukana halaber da deitua ‘papabuco’.
zapoteco, zoogocho (san bartolomé zoogocho zapoteco, zoogocho zapotec) [ZPQ] 1.000 hiztun Mexikon (1991, SIL). Bi herrialdeetako populazio osoa 1.400. Zoogocho, Yalina, Tabehua, eta Oaxaca City, Oaxaca eta Mexico City. Halaber mintzatua AEBetan. Oto-Manguean, Zapotecan, Zapotec. Dialektoak: zoogocho, yalina, tabehua. % 57ko ulergaitasuna comaltepecarekin (Choapan; hurbilena). Zoogocho hiri merkataria da eta, beraz, yatzachi herritar gehienak astero bertaratzen dira, baina zoogochoar herriak ez du ulertzen yatzachia ere (% 80). Ustezko elebitasun maila % 0,10, % 1,10, % 2,45, % 3,20, % 4,14 eta % 5,1ekoa. Bertako ekonomia neurri handi batean kanpoan lana egiten dutenek mantentzen dute. Hiztegia, VSO, tonala, hitz luzeak, afixuak, klitikoak.
Hizkuntza / lengua: zapotekera / zapotec / zapoteco / zapotec.
Hiztunak /hablantes: 450.000 (Wikipedia)
Herrialdea / país: Mexiko.
|
HISTORIA. Zapotekera hainbat hizkuntza zapotekok osatutako makrohizkuntza da, 777 bat mila pertsonak Mexikoko Oaxaca eta beste hainbat estatutan mintzatua. Txatinerarekin batera, meso-amerikar hizkuntzen oto-mangear enborreko hizkuntza multzo baten parte da, halaber mixtekera, mazatekera eta popolokerarekin batera. SILek publikatutako ulergaitasunari buruzko laginen arabera, zapotekerak 38 bat aldaera edo hizkuntza elkar ulertezinak lituzkle. Hala ere, elkar ulertezintzasunaren kriterioez at, balirudike inbentarioa 7 edo 8 hizkuntzetakoa dela. Belmar izan zen lehena aldaerak 3 talde handitan proposatzen: zapoteko septentrionala, zapoteko zentrala eta zapoteko meridionala, kriterioak hein batean linguistikoak eta beste hein batea geografiko-historikoak izanik. Iparraldeko taldea Oaxaca de Juárez hiriaren iparraldeko mendialdean mintzaturiko aldaerak hartuko lituzke, multzo zentralak erdialdeko bailaretako aldaerak eta Tehuantepek istmoaren hegoaldekoak hartuko lituzke eta hegoaldeko taldeak Oaxaka estatuko hegoaldeko mendialdean mintzaturikoak. Metodo konparatiboan oinarrituriko lehen barne sailkapenak 1920ko hamarkadan hasi ziren Jaime Anguloren (1925), Paul Radin (1925), Angulo eta Freeland (1933) eta Swadesh (1949). Azkeneko barne-sailkatzea eta onartuena Jorge Suárez (1977) hizkuntzalari mexikarrari zor zaio, INAH-k 1990ean publikatua. Benito Juárez mexikar presidentea zapotekoa izan zen. Askotan izan da parekatua Estatu Batuetako Abraham Lincoln presidentearekin eta bere apotegma hilezkorra hurrengoa da: “Herriak eta gobernuak guztien eskubideak babes ditzatela. Gizabanakoen eta nazioen artean, hurkoaren eskubidea errespetatzea da bakea”.
HIZKUNTZA. Ezaugarri nagusiak. Fonetika. A) Zapotekeraren aldaera guztiak dira hizkuntza tonalak. Normalean tonuen kopurua hirukoa da: garaia, baxua eta goranzkoa. B) Menditar zapotekerak aurrekoak gehi ertaina eta beheranzkoa ditu. Deskribaturiko aldaeretan, azentua erroaren azkenurrengo silabak hartzen du beti eta haren posizioa ez du afektatzen atzizki eransketak. C) Zapòtekera batzuek azenturik gabeko azken silaba galdu egin dute eta, beraz, esan liteke azentua azken silabak hartzen duela hizkuntza hauetan. D) Perpauseko elementuen ordena maiz VSO da. Morfosintaxia. Idazkera. Latindar alfabetoa.
|
HISTORIA. El zapoteco es una macrolengua integrada por diferentes lenguas zapotecas habladas por unas 777.000 personas en Oaxaca y otros estados de México. Con el idioma chatino forma parte de un grupo lingüístico perteneciente al tronco oto-mangue de lenguas mesoamericanas, junto con las lenguas mixteca, mazateca y popoloca, entre otras. Según los muestreos de inteligibilidad, publicados por el SIL, el zapoteco estaría compuesto por 38 variantes o lenguas ininteligibles entre sí. Sin embargo, aparte los criterios de ininteligibilidad, parece que el inventario se reduce a siete u ocho lenguas. Belmar fue el primero en proponer agrupar las variantes en tres grandes grupos: zapoteco septentrional, zapoteco central y zapoteco meridional bajo criterios en parte lingüísticos y en parte geográficos e históricos. El grupo norte incluiría las variedades habladas en la zona montañosa al norte de la ciudad de Oaxaca de Juárez, el grupo centro incluiría las variedades de los valles centrales y la región sur del istmo de Tehuantepec y el grupo meridional las variedades habladas en la zona montañosa al sur del estado de Oaxaca.
Las primeras clasificaciones internas basadas en el método comparativo empezaron en los años 1920 con los trabajos de Jaime Angulo (1925), Paul Radin (1925), Angulo y Freeland (1933) y Swadesh (1949). El último intento de clasificación interna y el más aceptado se debe al lingüista mexicano Jorge Suárez (1977) y publicado por el INAH en 1990. El presidente de México Benito Juárez, fue zapoteco. Muchas veces ha sido comparado con el presidente Abraham Lincoln de los Estados Unidos, y su apotegma inmortal es: “Que el pueblo y el gobierno respeten los derechos de todos. Entre los individuos, como entre las naciones, el respeto al derecho ajeno es la paz”.
LENGUA. Principales características. Fonética. A) Todas las variantes de zapoteco son lenguas tonales. Típicamente el número de tonos es de tres: alto, bajo, ascendente. B) El zapoteco serrano posee los anteriores, más medio y descendente. En las variedades descritas, el acento recae siempre en la penúltima sílaba de la raíz y su posición no se ve afectada por la afijación. C) Algunas lenguas zapotecas han perdido la última sílaba no acentuada, por lo que se podría decir que el acento recae en la última sílaba en estas lenguas. D) El orden de los elementos de la oración es frecuentemente VSO.
Morfosintaxis. Escritura. Alfabeto latino.
|
GRAMATIKAK, METODOAK, ESKULIBURUAK
GRAMÁTICA DE
ZAPOTEKERA ALFABETOA
ZAPOTECO ALPHABET
Istmoko zapotekeraren (diidxazá) alfabetoa eta ahoskera
Alfabeto y pronuncición del zapoteco del Istmo (Diidxazá)
Zapotekeraren hainbat aladaeraren bilakaera
Evolución de las diferentes variantes de zapoteco
|
Radin |
Angulo & Freeland |
Swadesh |
J. Suárez |
|
Grupo A |
Valles |
- |
- |
|
Aldaera gehienek gutxienez sei bokal bakun dituzte (itxiak: /i,
|
La mayoría de variantes posee al menos seis vocales simples (cerradas: /i,
|
|
|
|||||||
|
p b |
t d |
|
k g |
(kʷ gʷ) |
|
ʔ |
|
|
|
(ʦ ʣ) |
ʧ (ʤ) |
|
|
|
|
|
|
|
s (z) |
( ʃ ) ʒ |
x |
|
(ʁ ʁʷ) |
|
|
|
(m̥ m) |
(n̥) n |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ɾ (r) |
|
|
|
|
|
|
(l ̥) l |
|
(j) |
(w) |
|
|
|
Kontsonanteen inbentario minimoa hurrengo elementuek osa dezakete. /m̥, n̥, l ̥/ ahostunen azpiko diakritikoak gorrak direla adierazten du. Parentesi arteko fonemak zapotekeraren aladaera batzuetan bakarrik agertzen dira.
|
El inventario consonántico mínimo podría estar formado por los siguientes elementos. El diacrítico inferior de las sonorantes /m̥, n̥, l ̥/ indica que son sordas. Los fonemas entre paréntesis sólo están presentes en algunas variedades de zapoteco.
|
|
|
|||||||
|
p b |
t d |
|
k g |
(kʷ gʷ) |
|
ʔ |
|
|
|
(ʦ ʣ) |
ʧ (ʤ) |
|
|
|
|
|
|
|
s (z) |
( ʃ ) ʒ |
x |
|
(ʁ ʁʷ) |
|
|
|
(m̥ m) |
(n̥) n |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ɾ (r) |
|
|
|
|
|
|
(l ̥) l |
|
(j) |
(w) |
|
|
|
Proto-zapotekeraren sistema fonologikoaren atarikoa Morris Swadeshek egin zuen eta gero beste autore batzuek garatu. Gutxieneko bere inbentario kontsonantikoa hurrengo elementuek osa dezakete: |
El proto-zapoteco sistema fonológico fue reconstruido preliminarmente por Morris Swadesh y posteriormente lo desarrollaron otros autores. Su inventario consonántico mínimo podría estar formado por los siguientes elementos:
|
|
|
|||||||
|
*p, *b |
*t, *d |
|
*k, *g |
*kʷ |
|
*ʔ |
|
|
|
*ť, *ď |
*č |
|
|
|
|
|
|
|
|
*š, *ž |
|
|
*ʁ |
|
|
|
*m |
*N, *n |
|
|
|
|
|
|
|
|
*L, *l |
|
*y |
*w |
|
|
|
Bokalei buruz hasiera batean sistema maximal bat eraiki bazen ere bost bokal labur /*i, *e, *a, *o, *u/ eta bost luzeekin /*iˑ, *eˑ, *aˑ, *oˑ, *uˑ/, gero Suárezek proposatu zuen sistema hau murriztu zitekeela hiru bokal itxi /*i, *ɨ, *u/, hiru ireki /*e, *a, *o/ eta bi bokal /*A, *O/ izatera, azken bokal hauen artikulazio fonetikoa dudazkoa izanik, nahiz eta txatinerarekiko bere korrespondentzia fonetikoak kontuan harturik, agian *[ã], *[õ] izan ditezkeelarik.
|
En cuanto al inventario vocálico si bien originalmente se reconstruyó un sistema maximal con cinco vocales breves /*i, *e, *a, *o, *u/ y cinco largas /*iˑ, *eˑ, *aˑ, *oˑ, *uˑ/, posteriormente Suárez propuso que podía reducirse el anterior sistema de tres vocales cerradas /*i, *ɨ, *u/, tres abiertas /*e, *a, *o/ y dos vocales /*A, *O/ cuya articulación fonética es incierta, aunque por sus correspondencias fonéticas con el chatino podrían ser posiblemente *[ã], *[õ].
|
|
Ondorengo laukiak hainbat aldaeratako subjektu-izenordainak erakusten ditu. Izenordainen kasuan ikus daiteke bariazioak guztiz fonologikoak direla, baina aldaera guztiek izenordainean kategoria berdinak dituztela. |
El siguiente cuadro muestra los pronombres sujeto en diferentes variantes. Puede observarse que en el caso de los pronombres las variaciones son puramente fonológicas, pero todas las variantes presentan las mismas categorías en el pronombre.
|
|
GLOSA |
Choapa |
Teotitlán |
Texmelucan |
Atepec |
Istmo |
Yate |
Yagallo |
proto- |
||
|
1ª persona |
-(g/w) aʔ |
naa, -a |
inte |
nadaʔ, -aʔ |
-aʔ |
-aʔ |
-aʔ |
*naʔ |
||
|
2ª persona |
-loʔ |
lui, -u |
-luʔ |
leʔ -(l)oʔ |
|
|
|
*luʔ(i) |
||
|
3ª persona singular |
-bi(ʔ) |
laaŋ, -aŋ |
labi, bi |
Leʔ, -(n)eʔ |
be |
-beʔ |
-biʔ |
*pi |
||
|
3ª persona singular |
-baʔ |
lam, -m |
laba, -ba |
Leb -(ə)b |
me |
-baʔ |
-baʔ |
*ma(ni) |
||
|
3ª persona singular |
-na, -n |
laiŋ, -iŋ |
la, -na |
Len, -(ə)n |
ni |
-n |
|
*ni |
||
|
1ª persona plural |
-ro |
tonouŋ, -uŋ |
intuʔ |
netoʔ, -toʔ |
nu |
-ʤoʔ |
-ruʔ |
*na |
||
|
1ª persona plural |
-ndoʔ |
|
riʔu |
chiʔo, -cho |
du |
-toʔ |
-tuʔ |
*tyiʔu |
||
|
2ª persona |
-le |
lui-tu, -tu |
lebiʔ, -le |
leʔe, -le |
tu |
-leʔ |
-luʔ |
*wa |
||
|
3ª persona |
-yaka+3 |
laadaŋ, -daŋ |
laka+3 |
3+gaʔak |
ka+3 |
-gak+3 |
(la)-gaka+3 |
|
||
Lexiko konparatiboa
Léxico comparativo
|
Zapotekeren eta txatineraren arteko antzekotasuna zenbakiak konparatuz azter daiteke. Zerrendako azentuek eta zenbaki superindizeek tonua adierazten dute. |
La cercanía entre las lenguas zapotecas y el chatino puede ser examinada comparando la forma de los numerales. En la lista los acentos y los números como superíndices indican el tono.
|
|
Variante |
uno |
dos |
tres |
cuatro |
cinco |
seis |
siete |
ocho |
nueve |
diez |
|
Zapoteco septentrional (Xhon) |
to |
chope |
shone |
tape |
gayo' |
xope |
gaze |
xono' |
ga |
chi |
|
Zapoteco del Istmo (Juchitán) |
tobi |
ʧupa |
ʧonːa |
tapa |
gaʔjuʔ |
ʃoʔpaʔ |
gadʒe |
ʃono |
gaʔ |
ʧiʔ |
|
Zapoteco de Mitla |
teʰ, teʔb |
tjoʔp |
ʧonː |
taʰp |
gaiʔ |
ʃoʔp |
gaʰdz |
ʃuʰnː |
gaʔ |
ʦuʔ |
|
Zapoteco de San Pedro Quiatoni |
toʰb |
ʧop |
ʦoʰn |
tap |
gæʔj |
ʃo'p |
gaʰdz |
ʃuʰn |
gaʔ |
ʧiʔ |
|
Zapoteco de Sierra de Juárez |
tu, tubi |
ʧupá |
ʦunːá |
tapa |
gàjuʔ |
ʂupá |
gatsì |
ʂunúʔ |
gà |
ʦìʔ |
|
Zapoteco de Zoogocho |
to |
ʧop |
ʃonːe, jonːe |
tap, dap |
gajoʔ |
ʂop |
gaʒe |
ʂonoʔ |
ga |
ʃi |
|
Chatino de la zona alta |
ska23 |
tukwa32 |
snã32 |
hakwa23 |
ki'yu32 |
skwa32 |
kati21 |
snũ23 |
kaa2 |
tii2 |
|
Proto-zapoteco |
*tŭbí |
*t(y)úpá |
*čónná |
*tápá |
*gàʔyú |
*šòʔpá |
*gáčé |
*šónnúʔ |
*găʔ |
*čiʔ(i) |
|
Proto-zapotecano |
|
*tup- |
*ʦona- |
*tap- |
*kaʔyu |
*spa |
*ka'ti |
*snu |
*kaʔ |
*tii |
Testu-laginak / Sample texts
Zapotec (Güilá)
Ra'ta ra bu:unny ra:aaly liebr cëhnn te'bloh deree'ch cëhnn dignidaa. Ra:alyne:erih gahll ri:e:eny cëhnn saalyb, chiru' na:a pahr ga:annza'crih loh sa'rih.
Zapotec, Miahuatlán
Diti mien ndied xa yent kuan nkie xa nak rieti xa diba xa rola.
Itzulpena / Translation
|
Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu behar dute. (Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko 1. artikulua)
|
All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
|