Mongoliera

MONGOLIAN, MONGOL, MONGOL

Language family: Altaic, Mongolian, Eastern, Oirat-Khalkha, Khalkha-Buriat, Mongolian Proper.

Language codes:

ISO 639-1 mn

ISO 639-2 mon

ISO 639-3 mon – inclusive code:

Individual codes:

khk – Khalkha Mongolian

mvf – Peripheral Mongolian

Glottolog: mong1331.

Linguasphere: part of 44-BAA-b

Beste izen batzuk (autoglotonimoa: Монгол хэл Mongol khel
ᠮᠣᠨᠭᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ Mongɣol kele):

central mongolian alt mongolian, halh [KHK].

halh alt mongolian, halh [KHK].

halh alt khalkha dial mongolian, halh [KHK].

halh dial mongolian, halh [KHK].

inner mongolian alt mongolian, peripheral [MVF].

khalkha mongolian alt mongolian, halh [KHK].

khalkha alt halh dial mongolian, halh [KHK].

khalkha dial mongolian, halh [KHK].

menggu alt mongolian, peripheral [MVF].

monggol alt mongolian, peripheral [MVF].

mongol alt mongolian, halh [KHK].

mongol alt mongolian, peripheral [MVF].

mongolian buriat alt buriat, mongolia [BXM].

mongolian, halh [KHK] hizk. Mongolia; baita Errusia (Asia), Kirgizistan, Taiwan ere.

mongolian, peropheral [MVF] hizk. Txina; baita Mongolia ere.

northern mongolian alt buriat, china [BXU].

northern mongolian alt buriat, mongolia[BXM].

northern mongolian buriat, russia [MNB].

southern-eastern mongolian alt mongolian, peripheral [MVF].

MONGOLIA

mongolian, halh (halh, khalkha mongolian, mongol, central mongolian) [KHK] 2.329.000 hiztun (1995), populazioaren % 89,7, barne eginik 32.300 dariganga; herrialde guztietaklo populazio osoa 2.330.000. Errusiako Buriat SESB eta Kirgizistango Issyk-Kul. Halaber mintzatua Errusia (Asia), Kirgizistan eta Taiwanen ere. Altaic, Mongolian, Eastern, Oirat-khalkha, Khalkha-buriat, Mongolian Proper. Dialektoak: halh (khalkha), dariganga, khotogoit, sartul, tsongol. Zahchin etnia (Dzakhachin, Jakhachin 24.700 edo % 1,3). Mingat (beharbada 4.000; 1984). Bayad (Bayit, Bait, 39.900 edo % 2,1), Oold (Oolet, Olot, 11.400 edo %6), elebidunak dira eta Halh Mongolian-ez alfabetatuak. Hizkuntza nazionala, idazkera zirilikoa.

mongolian, peripheral (southern-eastern mongolian) [MVF] Altaic, mongolian, eastern, oirat-khalkha, khalkha-buriat, mongolian proper. Dialektoak: ujumchin (uzemchin, ujumuchin), jostu (kharchin, kharachin), tumut (tumet), jirim (khorchin), urat, ordos. Elebitasuna halh mongolianez. Ikus sarrera nagusia Txinan

TXINA

mongolian, peripheral (mongol, monggol, menggu, southern-eastern mongolian, inner mongolian) [MVF] 3.381.000 hiztun (1982, ustez), barne eginez Buriat eta Tuvin (1990eko errolda); 299.000 Chakhar, 317.000 Bairin, 1.347.000 Khorain, 593.000 Karachin, 123.000 Ordos, 34.000 Ejine (1982ko errolda); bi herrialdeetako populazio osoa 3.381.000 edo gehiago. Inner Mongolia, Liaoning, Jilin eta Heilongjiang probintziak, Urumchitik Hailarrera; halaber mintzatzen da Mongolian ere. Altaic, Mongolian, Eastern, Oirat-Khalkha, Khalkha-Buriat, Mongolian Proper. Dialektoak: chahar (chaha’er, chakhar, qahar), ordos (e’erduosite), tumut (tumet), shilingol (ujumchin), ulanchab (urat, mingan), jo-uda (bairin, balin, naiman, keshikten), jostu (ke’erqin, kharchin, kharachin, kharchin-tumut, eastern tumut), jirim (kalaqin, khorchin, jalait, gorlos), ejine. Oso ulergarria Mongoliako halh dialekto estandarrarekin, baina badaude fonologia eta mailegu diferentzia garrantzizkoak; idazteko txinera erabiltzen da; bost nazionalitate nagusietako bat da; gobernuak buriat, tuvin, oirat eta beste aldaki batzuk mongoliar nazionalitate ofizialaren menpean sartzen ditu; Xinjiangen torgut, oold, korbet eta hoshut herriak ‘Oirateko Lau Tribuak’ bezala ezagutzen dira; komunikazio zabaleneko hizkuntza; SOV, standard inner mongolian idazkera; irrati emankizunak.

Hizkuntza / lengua: mongoliera / mongolian / mongol / mongol.

Hiztunak / hablantes (2002): 7.233.000 (Rafael del Moral).

Herrialdea / país: Mongolia: 1.923 ama hizkuntza; 2.190.000 behikulartzat; Txina: 5.310.000.

HISTORIA. Familia mongolikoko hizkuntza altaikoa, jatorriz Mongoliakoa, non halaber deitzen zaion jaljera.

XVI M.aren inguruan mongolierazko hiztunek Tibetetik iritsitako budismoa besarkatu zuten. Tibetera monasterioetan erabiltzen zen hizkuntza sakratu bezala, mongoliera klasikoarekin batera. Hizkuntzak loraldi literarioa bizi izan zuen garai hartan. Hizkuntza klasiko hura baliatu zen idazkeran mongolieraren bi aldagai garrantzizkoetan, jaljeran eta buriatoeran.

Mongoliak etnia ugari ditu eta ez beti hizkuntza amankomun batez batuak. Mongoliera klasikoa da tibeteraz idatzitako testu erlijiosoen itzulpena egiterakoan erabiltzen dena eta herrialdeko kultur hizkuntza izanez jarraitzen du.

HIZKUNTZA. Ezaugarri nagusiak.

Fonetika. A) Bokal luze eta laburrak bereizten ditu eta armonia bokalikoa mantentzen du. B) Dituen hitz monosilabikoak oso gutxi dira.

Morfosintaxia. A) Ez du generorik. B) Deklinabide oso aberatsa du desinentzietan: genitiboa, datiboa, lokatiboa, akusatiboa, ablatiboa, instrumentala eta konmitatiboa. C) Aglutinantea izanik, atzizki ugarikoa doa. D) Aditz forma konplexuak ditu, esanahietan aberatsak. E) Aditza normalean perpausaren amaieran jartzen da. F) Sanskritotik eta tibeteratik hartutako mailegu ugariek adierazten dute bere iragan historikoa. G) Hona hemen mongolieraz lehenengo 10 zenbakiak: nigen/negen (1), qoyar/khoyor (2), ghurban/gurav (3) dürben/dürüv (4), tabun/tavan (5), jirghughan/zurgaan (6), dologhan/doloon (7), naiman/naiman (8), yisün/yison (9), arban/arava (10).

Idazkera. Zutabeetan idazten da, goitik behera eta ezker-eskuin. Mongolierazko lehenengo dokumentuak XIII M.an agertu ziren Genghis Khan-en garaian. Alfabeto mongoliarrean daude idatzita, hau izanik uigureraren idazkeratik egokitua eta hau, berriz, sogdierazko idazkeratik jasoa izanik eta berau, aldi berean, arameeratik. Hala ere, mongoliar literaturako lehen liburua eta tradizioan garrantzizkoenetakoa, Mongoliarren historia sekretua (1240), txinatar karaktereekin dago idatzia.

HISTORIA. Lengua altaica de la familia mongólica, propia de Mongolia, donde también es llamado jalja.

Hacia el s. XVI los hablantes de mongol se convierten al budismo, que llega desde el Tíbet. El tibetano permanece como una lengua sagrada enseñada en los monasterios junto con el mongol clásico. La lengua vivió por entonces una época de esplendor literario. Aquella lengua clásica sirvió para la escritura en las dos importantes variedades del mongol, jalja y buriato.

Mongolia es un país con numerosas etnias no siempre unidas por una lengua común. El mongol clásico es la lengua que se utiliza en la traducción de los textos religiosos escritos en tibetano y sigue siendo lengua de cultura del país.

LENGUA. Principales características.

Fonética. A) Distingue entre vocales largas y breves y respeta la armonía vocálica. B) Sus palabras monosilábicas son raras.

Morfosintaxia. A) No distingue géneros. B) Posee una declinación rica en desinencias: genitivo, dativo, locativo, acusativo, ablativo, instrumental y conmitativo. C) Es rica en sufijos por su condición de aglutinante. D) Posee formas verbales complejas, ricas en significados. E) El verbo aparece habitualmente al final de la frase. F) Los numerosos préstamos del sánscrito y del tibetano dan muestra de su pasado histórico. G) Los 10 primeros números en mongol son: nigen/negen (1), qoyar/khoyor (2), ghurban/gurav (3) dürben/dürüv (4), tabun/tavan (5), jirghughan/zurgaan (6), dologhan/doloon (7), naiman/naiman (8), yisün/yison (9), arban/arava (10).

Escritura. Se escribe en columnas verticales, de arriba abajo y de izquierda a derecha. Los primeros documentos en mongol datan de la época de Genghis Khan en el s. XIII. Están escritos en alfabeto mongol, adaptación de la escritura uiguro, a su vez indpirada en la escritura sogdiana, y ésta en la del arameo. Sin embargo, el primer libro de la literatura mongol y uno de los mayores de su tradición, La secreta historia de los mongoles (1240), fue escrito con caracteres chinos.

GRAMATIKAK, METODOAK, ESKULIBURUAK

CENTRAL ASIA PHRASEBOOKS, languages of the silk road, uyghur, uzbek, kyrgyz, kazhak, pashto, tajik, tashkorghani, turkmen, burushaski, khowar, mandarin, mongolian, shina, wakhi, Lonely Planet, author: Justin Jon Rudelson, 1^st edition, 14x9, 239 or., Victoria (Australia), 1998.

PARLONS MONGOL, Langue et civilisation, L’Harmattan, Jacques Legrand, gramatika eta hiztegia, 21x13, 412 or., Paris, 1997.

Parlons mongol liburuaren sinopsia:

Les Mongols sont mieux connus pour leur histoire et l’épopée de Gengis Khan que pour leur langue et leur culture. Parlons mongol tente de réparer cette injustice en proposant au lecteur une visite de la langue mongole qui en souligne les richesses et l'originalité. L’ouvrage est plus une entrée en matière, une découverte des grands mécanismes et de grands équilibres de la langue qu’une “méthode”, une “grammaire” ou un “guide de conversation”. Parlons mongol n’en fournit pas moins quelques éléments de pratique courante, permettant l’accès aux deux écritures actuellement en usage (mongol-uigur et cyrillique). Une place importante est accordée au vocabulaire de la culture – de la vie quotidienne à la littérature. On y trouvera en outre un lexique français-mongol de plus de 2.000 entrées.

HIZTEGIAK, LEXIKOAK

MONGOL-FRANÇAIS, Dictionnaires des Langues’O. L’Asiathèque, Jacques Legrand eta Tsegmidijn Sükhbaatar, 15x12, 286 or., Paris, 1992.

MONGOLIAR IDAZKERA KLASIKOA

CLASSICAL MONGOL SCRIPT

Aspektu aipagarriak / Notable features

Idazkera sistemaren tipoa: alfabeto fonemikoa kontsonante eta bokalentzat letra bereizikekin. Idazteko norabidea: ezkerretik eskuinera zutabe bertikaletan eta gotitik behera. Letrek hainbat forma ezberdin dituzte, eta aukera egiteko letrak hitzean daukan posizioa eta darraikion letra hartu behar dira kontuan

Type of writing system: phonemic alphabet with separate letters for consonants and vowels. Direction of writing: left to right in vertical columns running from top to bottom.

The letters have a number of different shapes, the choice of which depends on the position of a letter in a word and which letter follows it.

Bokalak / Vowels