Tongera
TONGERA
TONGAN,
Language family: Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, S, Tswa-Ronga (S.50).
Language codes:
ISO 639-1 to
ISO 639-2 ton
ISO 639-3 ton
Glottolog: tong1325
Beste izen batzuk (autoglotonimoa: lea faka-Tonga):
bitonga alt gitonga [TOH].
chindau alt ndau [NDC].
chitonga alt tonga [TOG].
chitonga alt tonga [TOI].
chitonga dial tonga [TOI].
gitonga [TOH] hizk. Mozambike.
gitonga gy khogani dial gitonga [TOH].
gwamba alt tsonga [TSO].
gwamba dial tsonga [TSO].
inhambane alt gitonga [TOH].
kitonga alt tonga [TOG].
mos alt tonga [TNZ].
ndau [NDC] hizk. Zimbawe; baita Mozambike ere.
ndzawu alt ndau [NDC].
njao alt ndau [NDC].
plateau tonga alt tonga [TOI]
shangaan alt changana dial tsonga [TSO].
shangaan alt tsonga [TSO].
shangana alt changana dial tsonga [TSO].
shangana alt tsonga [TSO].
shengwe alt gitonga [TOH].
shitsonga alt tsonga [TSO].
siska alt
sisya alt
sofala alt ndau [NDC].
southeast shona alt ndau [NDC].
thonga alt tsonga [TSO].
tonga [TOI] hizk. Zambia; baita Zimbabwe ere.
tonga alt gitonga [TOH].
tonga alt tongan [TOV].
tonga alt tsonga [TSO].
tonga dial chopi [CCE].
tonga dial ndau [NDC].
tonga-inhambane alt gitonga [TOH].
tonga [TNZ] hizk. Thailandia; baita Malaysia (Penintsularra) ere. Ikus Asia.
tongan [TOV] hizk. Tonga; baita Amerikar Samoa, Fiji, AEB, Vanuatu, Zelanda Berria ere. Ikus Asia.
tsonga [TSO] hizk. Hegoafrika; baita Mozambike, Swazilandia, Zimbabwe ere.
western nyasa alt
xichangana alt changana dial tsonga [TSO].
xichangana alt tsonga [TSO].
xitsonga alt tsonga [TSO].
zambezi alt tonga [TOI].
HEGOAFRIKA
tsonga (shitsonga, thonga, tonga, shangana, shangaan) [TSO] 1.646.000 hiztun (1995), populazioaren % 4,2 (1995, The Economist); herrialde guztietako populazio osoa 3.165.000 hiztun. Transvaal; halaber mintzatua Mozambike, Swazilandia eta Zimbabwen. Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, S, Tswa-Ronga (S.50). Dialektoak: luleke (xiluleke), gwamba (gwapa), changana, hlave, kande, n’walungu (shingwalungu), xonga, jonga (dzonga), nkuma, songa, nhlanganu (shihlanganu). Ronga eta tswarekin partzialki ulergarria; hizkuntza nazionala, 2. mailako hezkuntza hizkuntza; egunkariak, irrati-emanaldiak.
MALAWI
tonga (chitonga, siska, sisya, western nyasa, kitonga) [TOG] 220.000 hiztun (1993 Johnstone). Ipar Bandawe, Malawi Lakuaren mendebaldeko kosta, Northern Probintzia. Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, N, Tumbuka (N.20). Zinbabweko eta Zambiako chitongaz eta Mozanbikeko GiTongaz ezberdina.
MOZAMBIKE
gitonga (tonga, inhambane, shengwe, bitonga, tonga-inhambane) [TOH] 223.971 hiztun (1980ko errolda). Hegoaldea, Inhambane eremua Morrumbaneraino. Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, S, Tswa-Ronga (S.50). Dialektoak: gitonga gy khogani, nyambe (cinyambe), sewi (gisewi). % 44ko antz lexikala chopiarekin; Malawi, Zanbia eta Zinbabweko chitongaz edo Ndauko tonga dialektoaz ezberdina.
ndau (chindau, njao, ndzawu, southeast shona, sofala) [NDC] 500.000 hiztun (1999). Hegoaldeko erregio zentrala, Beiraren hegoaldea Sofalan eta Manica Probintzian. Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, S, Shona (S.10). Dialektoak: ndau (cindau), shanga (cimashanga, mashanga, chichanga, chixanga, xanga, changa, senji, chisenji), danda (cidanda, ndanda, cindanda, vadanda, watande), dondo (cidondo, wadondo, chibabava), gova (cigova). Manykaren oso hurbilekoa, eta askoz gehiago union shonaz dibergentea; danda eta ndanda baliteke berdinak izatea; danda eta dondo dialektoek % 92ko antz lexikala dute; % 85ekoa dondo eta shangaren artean; % 74 eta 81en tartekoa ndau dialektoak manykarekin; beste izen geografiko edo etniko batzuk: dzika, hijo, buzi (buji), tomboji, mukwilo. Ikus sarrera nagusia Zimbabwen.
tsonga (shitsonga, xitsonga, thonga, tonga, gwamba) [TSO] 1.500.000 hiztun (1989, UBS). Maputo hegoaldea, gehienak Maputo eta Gaza probintzietan. Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, S, Tswa-Ronga (S.50). Dialektoak: bila (
SWAZILANDIA
tsonga (shitsonga, xitsonga, changana, xichangana) [TSO] 19.000 hiztun (1993, Johnstone). Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, S, Tswa-Ronga (S.50). Ikus sarrera nagusia Hegoafrikan.
THAILANDIA
tonga (mos) [TNZ] bi herrialdeetako populazio osoa 300 hiztun (1981, Wurm eta Hattori). Hegoaldean bi eskualde; halaber mintzatua Malaysia (Penintsularrean). Dialektoa: satun. Seguraski kideko du kensiua.
ZAMBIA
tonga (chitonga, zambezi, plateau tonga) [TOI] 990.000 hiztun (1993, Johnstone), populazioaren % 11,7 (1986); barne eginik Tongako 427.031, Tokako 11.994 eta Leyako 7.874; bi herrialdeetako populazio osoa 1.105.000 edo gehiago. Ila-rekin, bera da nagusi hegoaldean, Hegoalde eta Mendebalde probintzietan; halaber mintzatua Zimbabwen. Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, M, Lenje-Tonga (M.60). Dialektoak: chitonga, leya, toka (southern
ZIMBABWE
ndau (chindau, ndzawu, njao, southeast shona, sofala) [NDC] 391.000 hiztun (1991), bi herrialdeetako populazio osoa 891.000. Umtali hegoaldea, Melsetter eta inguruko eskualdeak; Mozanbiken ere mintzatua. Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, S, Shona (S.10). Dialektoak: changa (chichanga, chixanga, shanga), garwe, tonga (abatonga, atonga, batoka, batonga, watonga). Oso gertuko zaio manyikaria eta askoz ezberdinago union shonaz; 1985aren hondarrean gobernuak Ndau eskualdean hezkuntzan txertatua.
tonga (chitonga, zambezi) [TOI] 112.000 hiztun (1993, Johnstone). Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, M, Lenje-Tonga (M.60). Dialektoak: chitonga, leya, toka, we. Estuki erlazionatutako dialektoak edo hizkuntzak: lundwe, mala; Malawiko ChiTongaz edo Mozanbikeko tongaz ezberdina. Ikus sarrera nagusia Zambian.
tsonga (shitsonga, xitsonga, thonga, tonga, gwamba) [TSO] Hego-ekialdea Mozambikeren fronteran. Niger-Congo, Atlantic-Congo, Volta-Congo, Benue-Congo, Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, S, Tswa-Ronga (S.50). Dialektoak: bila (
Hizkuntza / lengua: tongera / tongan / tonga / tonga.
Hiztunak / hablantes (2002): 1.570.000 (Rafael del Moral).
Herrialdea / país: Zambia (1.060.000), Mozambike (370.000), Zimbabwe (140.000).
|
HISTORIA. Bantuar familiako hizkuntza nigero-kongoarra. Ez dago tongaren berririk kolonizazioa iritsi arte. Eskualdeak esklaboak mantendu zituen 1906 arte. Tongaren hiztunak erabili zituzten esklabo bezala lozitarrek eta merkatari kinbundotarrek saltzen zituzten. Sistema gradualki desagertu egin zen nekazaritzan etorkinen lan-askua erabiliz. Tonga hitz egiten zuten asko Hegoafrikako minetan aritu ziren lanean.
Zanbian bertako 10 hizkuntza ofizialetako bat da. Baita lingua franca nagusienetako bat ere Zanbian benbera, loziera eta nyanjerarekin.
HIZKUNTZA. Ezaugarri nagusiak. Fonetika. Morfosintaxia. A) Gutxienez 2 dialekto baditu. Hegoaldekoak lozieraren eragin handia du. B) 1 zenbakitik 5era bitartekoek aurrizki bat hartzen dute, beren mota nominalekin komunztatu behar duena eta hurrengoak dira: -mwi (1), -bili (2), -tatu (3), -ni (4), sanwe (5). 6tik aurrera zenbakiak konposatuak dira, sistema bostarra delako eta bi aurrizki behar dituztelako: -sanwe a -mwi (6), sanwe a -bili (7), sanwe a -tatu (8), sanwe a -ni (9), ikumi (10).
Idazkera. Latindar alfabetoa.
|
HISTORIA. Lengua nigero-congolesa de la familia bantú. Nada se sabe del pasado del tonga hasta la época de la colonización. La región mantuvo localmente el uso de los esclavos hasta 1906. Hablantes de tonga fueron utilizados como esclavos por los lozí y vendidos por los comerciantes quimbundo. El sistema fue gradualmente sustituido por mano de obra de emigrantes empleados en tareas agrícolas. Muchos hablantes de tonga trabajaron en las minas de Sudáfrica. En Zambia es una de las 10 lenguas oficiales. También es una de las principales lenguas francas en Zambia, junto con bemba, lozi y nyanja.
LENGUA. Principales características. Fonética. Morfosintaxis. A) Está dialectalizada al menos en 2 variedades. La del sur muestra una notable influencia del lozí. B) Los números del 1 al 5 reciben un prefijo que debe concordar con la clase nominal a la que acompañan, y son: -mwi (1), -bili (2), -tatu (3), -ni (4), sanwe (5). A partir del 6 las formas numerales son compuestas, porque el sistema es quinario, y exigen 2 prefijos: -sanwe a -mwi (6), sanwe a -bili (7), sanwe a -tatu (8), sanwe a -ni (9), ikumi (10). Escritura. Alfabeto latino.
|
Bibliografia
IBBAIBBELE, The Bible in
TONGERA ALFABETOA
TONGAN ALPHABET
|
Tongera lehen aldiz idatzi zen XIX. m.aren hastapenetan hainbat ortografia sistema ezberdin baliatuz. Gaurko sistema Privy Council ofTonga-k promulgatu zuen 1943an.
|
Tongan was first written by missionaries in the early 19th century using a number of different spelling systems. The current system was promulgated by the Privy Council of Tonga in 1943.
|
Tongera alfabetoa / Tongan alphabet (Ko e motu'alea Tonga)
Tongera alfabetoa / Tongan alphabet (Ko e motu'alea Tonga)
Notes
A macron (ā, ē, etc.) lengthens a vowel.
There are no consonant clusters or diphthongs in Tongan (ng is considered a letter, so it is not an exception).
All letters are fully voiced.
Tongera alfabetoa / Tongan alphabet (Ko e motu'alea Tonga)
Notes
A macron (ā, ē, etc.) lengthens a vowel.
There are no consonant clusters or diphthongs in Tongan (ng is considered a letter, so it is not an exception).
All letters are fully voiced.
Tongera alfabetoa / Tongan alphabet (Ko e motu'alea Tonga)
Notes
A macron (ā, ē, etc.) lengthens a vowel.
There are no consonant clusters or diphthongs in Tongan (ng is considered a letter, so it is not an exception).
All letters are fully voiced.
Notes
A macron (ā, ē, etc.) lengthens a vowel.
There are no consonant clusters or diphthongs in Tongan (ng is considered a letter, so it is not an exception).
All letters are fully voiced.
Testu-lagina tongeraz / Sample text in Tongan
Ko e kotoa 'o ha'a tangata 'oku fanau'i mai 'oku tau'ataina pea tatau 'i he ngeia mo e ngaahi totonu. Na'e fakanaunau'i kinautolu 'aki 'a e 'atamai mo e konisenisi pea 'oku totonu ke nau feohi 'i he laumalie 'o e nofo fakatautehina.
Itzulpena / Translation
|
Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu behar dute. (Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko 1. artikulua)
|
All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
|