MALGATXEA
MALAGASY, MALGACHE, MALGACHE
Language family: Austronesian, Malayo-Polynesian, Western Malayo-Polynesian, Borneo, Barito, East, Malagasy.
Language codes:
ISO 639-1 mg
ISO 639-2 mlg (B)
mlg (T)
ISO 639-3 mlg –inclusive code:
Individual codes
xmv – Antankarana
bhr – Bara
msh – Masikoro
bmm – Northern Betsimisaraka
plt – Plateau Malagasy
skg – Sakalava
bzc – Southern-Betsimisaraka
tdx – Tandroy- Mafahaly
txy – Tanosy
tkg – Tesaka
xmw – Tsimihety
Glottolog: mala1537
Beste izen batzuk (autoglotonimoa: ):
antankarana alt malagasy, antankarana [XMV].
malagasy [MEX] hizk. Madagaskar; baita Komoreak, Réunion ere.
malagasy, antankarana [XMV] hizk. Madagaskar.
malagasy, southern [XMU] hizk. Madagaskar.
malagasy, tsimehety [XMW] hizk. Madagaskar.
malgache alt malagasy [MEX].
standard malagasy alt malagasy [MEX].
tsimihetry alt malagasy, tsimihety [XMW].
tsimihety alt malagasy, tsimihety [XMW].
MADAGASKAR
malagasy (malgache, standard malagasy) [MEX] 9.390.000 hiztun barne eginik Merinako 3.200.000, Betsimisarakako 1.800.000, Betsileoko 1.400.000, Antandroyko 635.000, Tanalako 473.000 eta Antaimoroko 422.000 (1993, Johnstone); herrialde guztietako populazio osoa 9.398.700. Uhartearen erdialdea; halaber mintzatua Comoros Uharteetan eta Réunionen. Austronesian, Malayo-Polynesian, Western Malayo-Polynesian,
malagasy, antankarana (antankarana) [XMV] 88.000 edo gehiago hiztun (1996), populazioaren % 637 (1996). Iparraldeko puntan, Antananarivon. Austronesian, Malayo-Polynesian, Western Malayo-Polynesian,
malagasy, southern [XMU] 2.606.000 hiztun edo populazioaren % 18,802 (1996), hegoaldeko punta. Austronesian, Malayo-Polynesian, Western Malayo-Polynesian,
malagasy, tsimihety (tsimihety, tsimihetry) [XMW] 1.016.000 hiztun edo populazioaren % 7,33 (1996). Iparralde Zentrala. Austronesian, Malayo-Polynesian, Western Malayo-Polynesian,
KOMOREAK
malagasy [MEX] 700 hiztun (1993, Johnstone). Austronesian, Malayo-Polynesian, Western Malayo-Polynesian, Borneo, Barito, East, Malagasy. Gehienak elebidunak komoreeraz; jatorriz malgatxeak diren askok mintzatua. Ikus sarrera nagusia Madagaskarren.
Hizkuntza / lengua: malgatxea / malagasi / malgache / malgache
Hiztunak / hablantes (2001): 14.751.000 (Rafael del Moral).
Herrialdea / país: Madagaskar (14.720.000),
HISTORIA. Familia malaio-polinesiarreko hizkuntza austronesiarra, jatorriz Madagaskarrekoa, talde berekoak direlarik malaisiera, tagaloa, indonesiera, tahitiera eta maoriera. Malgatxearen hizkeran aurki daitezke hitz sanskritoak (merkataritza), hitz arabiarrak (asteko egunak), bantuerako hitzak (abere-izenak) eta mailegu ingelesak (erlijioa). Hala ere, lehenago kolonia frantsesa izan zelako, frantsesa da, malgatxearekin batera, bertako hizkuntza ofiziala. Indonesiatik iritsitako migrazioak, seguraski Borneo uharteko erreinu hinduko merkatariak, kokatu ziren uhartean IV m.aren inguruan. Malgatxea malaio-polinesiar hizkuntzetatik banantzea duela 2.000 urte inguru gertatu bide zen. XIX. m.aren 3. herenean gutxi gorabehera hasi zen garatzen literatura erlijioso moduko bat misiolariek bultzatuta eta Biblia itzuli zen. 1896an Madagaskar kolonia frantses bihurtu zen. Bi kulturak, autoktonoa eta europarra, baliatu ziren XX. m.an garapen kultural mankomuna gauzatzeko. Malgatxea populazio indigenek hartu zuten. Gaur uharteko etnia denek mintzatzen dute. Irakaskuntzan, prentsan eta irratian erabiltzen denez, hizkuntz batasuna areago ari da mamitzen.
Komoreak uharteetan malgatxearen dialekto bat mintzatzen da Mayotte (Maore komoreeraz, Ma(h)ôre edo Ma(h)ôry malgatxeaz) uhartean, dialekto kasu bakarra Madagaskarretik kanpo mintzatzen dena.
HIZKUNTZA. Ezaugarri nagusiak. Fonetika. A) Jarraian kontsonantea eta bokala edukitzeak ezaugarritzen du, 2 edo 3 silabako bokal luze bat duelarik. B) Kontsonante ozenak eta bokalak gorrak baino askoz gehiago dira. C) Bokalak (4) bariazio gutxikoak dira kontsonanteekin alderatuta (19, gehi 10 aldaki sudurkari). D) Azentua azken aurreko silabak hartzen du, baina kasu batzuetan proparoxitonoa ere izan daiteke. Azentua zein silabak hartzen duen hitzaren esanahia bereizteko gai izan daiteke.
Morfosintaxia. A) Izenek ez dute bereizten ez generoa ez eta numeroa ere. Hala ere, izaki bizidunaren sexua adieraz daiteke lahy (arra) eta vavy (emea) hitzak erabiliz. B) Adjektiboak aditzetatik sortzen dira eta, batzuetan, denbora adierazten dute (iragana edo etorkizuna). C) Malgatxea aurrizkiz, artizkiz eta atzizkiz betea dago, askotan erroa zein den antzik eman ezinik. D) Izenordain pertsonalak asko ditu: forma libreentzako 2 serie ( subjektua eta osagarria) eta bat enklitikoentzat. E) Izenordain erakusleek objektuaren distantzia adierazten dute eta baita objektua ikus daitekeen ala ez ere. F) Aditzen aurrizki eta atzizkiek boza, aspektua eta denborak adierazten dituzte, baina ez pertsona. G) Adjektiboa errepikatuz gero, gradu ahulagoa adierazten da lortutako hitzak: mavo (horia), mavomavo (horiska). H) Perpausaren ohiko ordena Aditza + Osagarriak + Subjektua da. I) Hona hemen malgatxeaz lehenengo 10 zenbakiak: aotra (0), iray/iraika (1), roa (2), telo (3), efatra (4), dimy (5), enina (6), fito (7), valo (8), sivy (9), folo (10).
Idazkera. Jada XV m.an erabili zuen arabiar idazkera testu magiko eta astrologikoetan. 1823az gero alfabeto latindarra erabiltzen du.
|
HISTORIA. Lengua austronésica de la familia malayo-polinesia, propia de Madagascar, a cuyo grupo pertenecen también el malasiano, tagalo, indonesio, tahitiano y maorí. En el vocabulario malgache se encuentran raíces sánscritas (comercio), términos árabes (días de la semana), elementos de bantú (nombres de animales) y préstamos ingleses (religión). Sin embargo, habiendo sido colonia francesa, es el francés la lengua oficial junto con la lengua malgache. Migraciones procedentes de Indonesia, probablemente comerciantes del reino hindú del sur de la isla de Borneo, se instalaron en la isla alrededor del s. IV. La separación del malgache del tronco común de las lenguas malayo-polinesias pudo haberse producido hace unos 2.000 años. Hacia el primer tercio del s. XIX se empezó a desarrollar una literatura del tipo religioso auspiciada por los misioneros y se tradujo El malgache fue adoptado por las poblaciones indígenas. Hoy es lengua común a las diferentes etnias de la isla. Su uso en la enseñanza, en la prensa y en la radio contribuye aún más a la unificación de las tendencias. En las islas Comores se habla un dialecto del malgache en la Isla Mayotte (Maore en comoreano, Ma(h)ôre o Ma(h)ôry en malgache), único caso de un dialecto hablado fuera de Madagascar.
LENGUA. Principales características. Fonética. A) Se caracteriza por la sucesión de una consonante y una vocal, con una vocal larga cada 2 o 3 sílabas. B) Consonantes sonoras y vocales dominan ampliamente a las sordas. C) Las vocales son poco variadas (4) en relación con el número de consonantes (19, más 10 variantes nasalizadas). D) El acento recae en la penúltima sílaba, pero puede ser esdrújulo en algunos casos. La distinta colocación del acento en las sílabas puede servir para distinguir el significado de la palabra. Morfosintaxis. A) Los nombres no distinguen ni género ni número. Sin embargo, el sexo de un ser vivo se puede indicar mediante las palabras lahy (masculino) o vavy (femenino). B) Los adjetivos proceden de verbos y, a veces, señalan el tiempo (pasado o futuro). C) La palabra malgache está repleta de sufijos, prefijos e interfijos, muchas veces hasta el punto de hacer irreconocible la raíz. D) Es rica en pronombres personales: 2 series para las formas libres (sujeto y complemento) y una para las enclíticas.E) Los pronombres demostrativos señalan la distancia del objeto con respecto a la persona, pero también si el objeto es visible o no. F) Los sufijos y prefijos verbales señalan la voz, el aspecto y el tiempo verbales, pero no la persona. G) Al redoblar el adjetivo, la palabra obtenida muestra un grado más débil: mavo (amarillo), mavomavo (amarillento). H) El orden habitual de la oración es el de Verbo + Complementos + Sujeto. I) Los 10 primeros números son: aotra (0), iray/iraika (1), roa (2), telo (3), efatra (4), dimy (5) enina (6), fito (7), valo (8), sivy (9), folo (10). Escritura. Ya en el s. XV utilizó la escritura árabe para textos mágicos y astrológicos. Desde 1823 utiliza el alfabeto latino.
|
GRAMATIKAK, METODOAK, ESKULIBURUAK
GRAMMAIRE MALGACHE, Rajemisa Raolison, 7ème éd. 23x16,5, 174 or., Fianarantsoa, 1971.
LE MALGACHE de poche, (2 bertsio), Assimil évasion, Un guide de conversation original et facile, les mots clés, les expressions courantes, les coutumes locales, un lexique de plus de 2.000 mots, Helena Ravoson Voahanginirina eta Narivelo Rajaonarimanana, 14,5x10,5, 160 or., France, 2004.
PARLER RAPIDEMENT EN MALAGASY, En 20 leçons, André Rakotondranaivo, 24x15,5, 136 or., Madagaskar, Urterik gabe.
MALGATXERA ALFABETOA
MALAGASY ALPHABET
XV. m.tik 1823ra arte, malgatxea arabiar ajami edo sorabe idazkeraz idatzi da. Ordudanik, latindar alfabetoz idatzi dute.
|
From the 15th century to 1823, Malagasy was written with the Arabic Ajami script or Sorabe. Since then, it has been written with the Latin alphabet.
|
Malgatxea alfabetoa eta ahoskera
Malagasy alphabet and pronunciation
Roger Blenchen arabera (2010), Madagaskarren mintzatutako hizkuntza zaharrenak substratu ez austronesiarra zitekeen.
|
According to Roger Blench (2010), the earliest form of language spoken on
|
Decimal numbers |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
PAN, circa 4000 BC |
*isa |
*DuSa |
*telu |
*Sepat |
*lima |
*enem |
*pitu |
*walu |
*Siwa |
*puluq |
Tagalog |
isá |
dalawá |
tatló |
ápat |
limá |
ánim |
pitó |
waló |
siyám |
sampu |
Ilocano |
maysá |
dua |
talló |
uppát |
limá |
inném |
pitó |
waló |
siam |
sangapúlo |
Cebuano |
usá |
duhá |
tuló |
upat |
limá |
unom |
pitó |
waló |
siyám |
napulu |
Chamorro |
maisa/håcha |
hugua |
tulu |
fatfat |
lima |
gunum |
fiti |
guålu |
sigua |
månot/fulu |
Malay |
satu |
dua |
tiga |
empat |
lima |
enam |
tujuh |
lapan |
sembilan |
sepuluh |
Javanese |
siji |
loro |
telu |
papat |
limo |
nem |
pitu |
wolu |
songo |
sepuluh |
Fijian |
dua |
rua |
tolu |
vā |
lima |
ono |
vitu |
walu |
ciwa |
tini |
Tongan |
taha |
ua |
tolu |
fā |
nima |
ono |
fitu |
valu |
hiva |
-fulu |
Sāmoan |
tasi |
lua |
tolu |
fā |
lima |
ono |
fitu |
valu |
iva |
sefulu |
Māori |
tahi |
rua |
toru |
whā |
rima |
ono |
whitu |
waru |
iwa |
tekau (archaic: ngahuru) |
Tahitian |
hō'ē |
piti |
toru |
maha |
pae |
ono |
hitu |
va'u |
iva |
'ahuru |
Marquesan |
e tahi |
e 'ua |
e to'u |
e fa |
e 'ima |
e ono |
e fitu |
e va'u |
e iva |
'onohu'u |
Hawaiian |
kahi |
lua |
kolu |
hā |
lima |
ono |
hiku |
walu |
iwa |
-'umi |
Malagasy |
iray |
roa |
telo |
efatra |
dimy |
enina |
fito |
valo |
sivy |
folo |
Test-lagina malgatxeaz / Sample text in Malagasy
Teraka afaka sy mitovy zo sy fahamendrehana ny olombelona rehetra. Samy manan-tsaina sy fieritreretana ka tokony hifampitondra ampirahalahiana.
Itzulpena / Translation
Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu behar dute. (Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko 1. artikulua)
|
All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
|