Newarera

NEWARI, NEWARÍ, NEWARI

Language family: Sino-Tibetan, Tibeto-Burman, Himalayish, Mahakiranti, Newari.

Language codes:

ISO 639-1 -

ISO 639-2 new

ISO 639-3 Either:

new – Modern Newari

nwx – Middle Newar

Linguist list: nwx Middle Newar.

Glottolog: newa1246.

Beste izen batzuk (autoglotonimoa: Nepal Bhasa, नेवाः भाषा ):

nepal bahasa alt newari [NEW].

newar alt newari [NEW].

newari [NEW] hizk. Nepal; baita India ere.

INDIA

newari [NEW] Hainbat Bettiah-en, Bihar. Sino-Tibetan, Tibeto-Burman, Himalayish, Mahakiranti, Newari. Ikus sarrera nagusia Nepalen.

NEPAL

newari (nepal bahasa, newar) [NEW] 690.000 hiztun, populazioaren % 3,73 (1991ko errolda); bi herrialdeetako populazio osoa 690.000 edo gehiago. Kathmandu Bailara eta Nepalgo hiri eta herri handi guztietan; gutxiago mendebalde urrunean; halaber mintzatua Indian ere. Sino-Tibetan, Tibeto-Burman, Himalayish, Mahakiranti, Newari. Dialektoak: dolkhali (dolakha), sindhupalchok (pahri, pahari), totali, citlang, kathmandu-pathan-kirtipur, baktapur, baglung.Dolakhako dolkhali eta Sindhupalchokeko pahri baliteke hizkuntza bereiziak izatea (Genetti, 1994:2-3); dolakha, totali eta pahari linguistikoki konserbadoreak dira; kirtipurra kathmanduaren hurbilekoa da; baktapur herriak normal uler dezake kathmandua; bada hainbat hitz-ezberdintasun hinduen eta budisten artean; emakume asko elebakarrak dira; adin guztietakoak; hizkuntza galera handiagoa da hinduen artean budisten artean baino; dolakha eta totali herriak arrotzekiko isilkorrak dira; kathmandua da prestijiodun dialektoa, publikatutako material gehiena dialekto honetakoa da; jarrera anitz talde politikoei lotuak daude; ingelesa da gehien erabilia; sentimen nahasiak daude hindi hizkuntzarekiko; tibeterak ez dauka prestijio handirik; herriak edozen hizkuntza ikasten du ekonomikoki baliagarri bazaio: nepalera, ingelesa, hindiera, eta beste; hiztegia, gramatika, SOV; postposizioak, genitiboak, adjektiboak, erakusleak izen nagusien aurrean; erlatiboak izen nagusien aurrean edo gabe; aurrizkien kopuru maximoa 2; atzizkien kopuru maximoa 4; afixuek edo klitikoek izen-perpausen kasua adierazten dute; ergatiboa; kausatiboak; konparatiboak; CVC; ez tonala; dezente irakasle daude newareraz; devanagari idazkera; newarerak oso idazkera historia konplexua du; egunkariak, magazineak, irrati emankizunak, filmeak.

Hizkuntza / lengua: newarera / newari / newarí / newari.

Hiztunak / hablantes (2010): 690.000 (Ethnologue).

Herrialdea / país: Nepal, India.

HISTORIA. Newarera Kathmandu bailarako hizkuntza tradizionala da, non zibilizazio bikain baten tresna izan zen bere idazkera propioarekin. Newarerak prestijioa galdu du nepaleraz mintzatzen den gurkha herriak Nepal konkistatu zuenetik, baina oraindik ere oso hedatua dago Kathmandu bailaran eta ekialdean beheko muinoetan. 600.000 hiztunetarik ia denak elebidunak dira nepaleraz. Hizkuntza mehatxupean dago.

HIZKUNTZA. Ezaugarri nagusiak.

Fonetika. A) Sei bokal labur eta zortzi luze ditu: i, i:, e, e:, ae, aae, aa, aa, aa:, a, a:, o, o:, u, u:. B) Hogeita zortzi kontsonante ditu 6 kategoriatan: [b]1) herskariak [/b]: p, ph, b, bh, k, kh, g, gh, t, th, d, dh. [b]2) afrikariak [/b]: c, ch, j, j. [b]3) igurzkariak [/b]: s, h. [b]4) sudurkariak [/b]: m, mh, n, nh, *n. [b]5) albokari eta dardarkaria and flap [/b]: l, lh, r, rh. [b]6. labainketak [/b]: w, y.

Morfosintaxia. A) Newarerazko hitz gehienak silaba bakarrekoak dira. B) Batzuetan 2 edo hitz bakun gehiagok, konbinaturik, beste hitz bat osatzen dute: nu ‘ahoa’ eta waye ‘mugitu’ hitzen konbinaturik ‘hitz egin’ ematen dute. C) Hona hemen newareraz lehenengo 10 zenbakiak: chi (1), nasi (2), swa (3), pi (4), nyā (5), khu (6), nhasa (7), cyā (8), gų (9), sāānha (10).

Idazkera. Newarerak badu bere idazkera propioa, devanagari alfabetoa. Baina gaur latindar idazkera erabiltzen du prentsan eta liburuetan.

HISTORIA. La lengua newarí es la lengua tradicional del valle de Katmandú donde fue el vehículo de una gran civilización con una escritura propia. La newarí ha bajado de categoría desde que los gurkha (de habla nepalí) conquistaran Nepal, pero todavía es hablada ampliamente en el valle de Katmandú y en las colinas bajas al este. De sus 600.000 hablantes casi todos son bilingües en nepalí. La lengua está amenazada.

LENGUA. Principales características.

Fonética. A) Posee seis vocales breves y ocho largas: i, i:, e, e:, ae, aae, aa, aa, aa:, a, a:, o, o:, u, u:. B) Posee veintiocho consonantes en seis categorías: [b]1) stops [/b]: p, ph, b, bh, k, kh, g, gh, t, th, d, dh. [b]2) afrikariak [/b]: c, ch, j, j. [b]3) igurzkariak [/b]: s, h. [b]4) sudurkariak [/b]: m, mh, n, nh, *n. [b]5) lateral y vibrante [/b]: l, lh, r, rh. [b]6. deslizamientos [/b]: w, y.

Morfosintaxis. A) La mayoría de las palabras en newarí están compuestas de una sola sílaba. B) A veces 2 o más palabras simples de una sílaba se combinan para formar otra: nu ‘boca’ y waye ‘mover(se)’ combinadas significan ‘hablar’. C) Los 10 primeros números en newarí son: chi (1), nasi (2), swa (3), pi (4), nyā (5), khu (6), nhasa (7), cyā (8), gų (9), sāānha (10).

Escritura. La lengua newarí posee su propia escritura, que es el alfabeto devanagari. Pero hoy utiliza la escritura latina en la prensa y libros.

GRAMATIKAK, METODOAK, ESKULIBURUAK

PARLONS NÉWARI, Sushila Manandhar (Fischer), L’Harmattan, 21,5x14, 363 or., Paris, 2009.

HIZTEGIAK, LEXIKOAK

A CONCISE DICTIONARY NEWAR -ENGLISH, Pilgrims Book House, S. Iswaranand, 21,5x14, 289 + I-62 + A-13 or., Kathmandu, 1995.

Parlons néwari liburuaren sinopsia.

Langue de l’ethnie néwar du Népal, le néwari, anciennement nommé nepalbhasa “langue du Népal”, est une langue tibeto-birmane, avec ses propres écritures variées et très décoratives développées à partir de l’écriture brahmi. Attesté comme langue depuis le X^e siècle, le néwari a été soumis pour des raisons religieuses à des influences indo-aryennes dont le sanskrit. Des mots farsi, anglais et ourdou ont aussi été introduits dans la langue. Le néwari, parlé par les premiers habitants du Népal et langue officielle de la cour royale pendant la période Malla (1200-1769), n’est plus parlé aujourd’hui que par un peu moins de 4% de la population du pays. En 1905, le gouvernement népalais a décrété le népali seule langue officielle du pays, mais depuis 1991, les langues ethniques son désormais reconnues comme langues nationales. Le présent ouvrage, premier ouvrage en français présentant l’ethnie néwar, sa langue, le nepalbhasa, et son histoire, a pour mérite d’être écrit par une scientifique néwar.

RANJANA IDAZKERA

RANJANA SCRIPT

Ranjana idazkera, kutila edo lantsa bezala ere ezaguna, brahmi idazkeratik eratorritako alfabeto askoren arteko bat da. K.o. XI. m.an garatu zen eta XX. m.aren erdira arte erabili zuen newar herriak newarera idazteko.

Tibetarrek lantsa deitzen diote eta sanskritotik tibeterara itzulitako sanskritozko liburuen tituluak idazteko erabiltzen zuten eta baita tenpluak eta mandalak dekoratzeko ere. Lantsez idatzitako sanskritozko eskuizkribu original ugari zeuden Tibeteko monasterio zaharretan gordeak, baina Txina jabetu zenean suntsituak izan ziren. Gainera, ranjana erabiltzen dute/zuten nagusiki budistek Txinan, Mongolian eta Japonian.

Ranjana alfabeto silabikoa da, hots, letra bakoitzak bere bokal inherentea [a] dauka. Beste bokal batzuk adieraz daitezke letra bereiziak nahiz diakritikoak erabiliz.

The Ranjana script, which is also known as Kutila or Lantsa, is one of the many alphabets derived from the Brahmi script. It developed during the 11th century AD and was used until the mid-20th century in India and Nepal by the Newar people to write the Newar language.

Tibetans use this script, which they call Lantsa, for writing the Sanskrit titles of books which have been translated from Sanskrit to Tibetan, and for decoration in temples and mandalas. There were many original Sanskrit manuscripts written in Lantsa preserved in the old monasteries of Tibet but most of these were destroyed following the Chinese take-over.

In addition, the Ranjana script is/was used mainly for decoration by Buddhists in China, Mongolia and Japan.

Ranjana is a syllabic alphabet - each letter has an inherent vowel [a]. Other vowels can be indicated using a separate letters or diacritics.