|
KAKTXIKELERA
CAKCHIQUEL, CAKCHIQUEL, CAKCHIQUEL
Language family: Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel.
Language codes:
ISO 639-1 -
ISO 639-2 -
ISO 639-3 cak
Glottolog: kacq1270.
Beste izen batzuk (autoglotonimoa: Kaqchikel Ch'ab'äl):
cakchiquel mam alt chicomuceltec [COB].
cakchiquel, central [CAK] hizk. Guatemala.
cakchiquel, eastern [CKE] hizk. Guatemala.
cakchiquel, northern [CKC] hizk. Guatemala.
cakchiquel, santa maría de jesús [CKI] hizk. Guatemala.cakchiquel, santo domingo xenacoj [CKJ] hizk. Guatemala.
cakchiquel, south central [CKD] hizk. Guatemala.
cakchiquel, southern [CKF] hizk. Guatemala.
cakchiquel, southwestern, acatenango [CKK] hizk. Guatemala.
cakchiquel, southwestern, yepocapa [CBM] hizk. Guatemala.
cakchiquel, western [CKW] hizk. Guatemala.
cakchiquel-quiche mixed language [CKZ] hizk. Guatemala.
caqchiquel alt cakchiquel, central [CAK].
cauque mixed language alt cakchiquel-quiche mixed language [CKZ].
santo domingo xenacoj alt cakchiquel, santo domingo xenacoj [CKJ].
xenacoj alt cakchiquel, santo domingo xenacoj [CKJ].
GUATEMALA
cakchiquel, central (kaqchiquel) [CAK] 132.200 hiztun (1990, SIL). Hego Guatemala, Chimaltenango Departamendua. San Juan Sacatepéquez. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel. Adin guztietakoak; hiztegia, gramatika, SVO.
cakchiquel, eastern [CKE] 100.000 hiztun (1990, SIL). Guatemala Hiriaren ipar-mendebaldea eta ingurua. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel, adin guztietakoak, SVO.
cakchiquel, northern [CKC] 16.000 hiztun (1982, SIL). Goi-lurralde zentralak, San Martín Jilotepeque. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel. Elebitasuna espainieraz 45 eta zaharragoak, SVO.
cakchiquel, santa maría de jesús [CKI] 15.000 hiztun (1998, SIL). Hego-ekialde Antigua. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel.
cakchiquel, santo domingo xenacoj (santo domingo xenacoj, xenacoj) [CKJ] 5.200 hiztun (1991, SIL). Guatemala Hiriaren mendebaldea Pan American autobidean. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel. Adin guztietakoak, SVO.
cakchiquel, south central [CKD] 43.000 hiztun (1998, SIL). Guatemala Hiriaren Pan American autobidearen mendebaldea. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel. Adin guztietakoak, SVO.
cakchiquel, southern [CKF] 43.000 hiztun (1993, SIL). Antiguaren hego eskualdea. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel. Nolabaiteko aldaketa espainierara, 30 urteko eta zaharragoak. SVO.
cakchiquel, southwestern, acatenango [CKK] hiztun gutxi (1997, SIL). Acatenango udalerria, Acatenango hiria. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel. Herriak ulertzen du kaktxikelera, baina badirudi nagusiki espainieraz mintzatzen dela.
cakchiquel, southwestern, yepocapa [CBM] 8.000 hiztun 15.000 jendeko kaktxikel talde etnikoan (1991, SIL). Yepocapa udalerria. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel. 40 urteko eta zaharragoak. SVO.
cakchiquel, western [CKW] 77.000 hiztun (1998, SIL). Atitlan Lakuaren ipar eta ekialdeko kostak, Sololá Departamendua. Mayan, Chichean-Mamean, Greater Quichean, Quichean, Cakchiquel. 25 urteko eta zaharragoak. SVO, hiztegia, gramatika.
cakchiquel-quiche mixed language (cauque mixed language) [CKZ] 2.000 hiztun (1998, SIL). Santiago, Sacatepéquez, Santa María Cauque herrixka; hizkuntza nahasia, kaktxikelera-kitxeera; hiztunak quiché eskualdetik etorriak aldi kolonialean; hiztun zaharrenek kitxeeraren oinarria erakusten dute, hiztunak erabat elebidunak dira south central cakchiquel-eraz eta espainieraz elebidun bilakatzen ari dira, 30 urteko eta zaharragoak, hizkuntza aldatzen ari da, hots, south central cakchiquelago bilakatzen.
Hizkuntza / lengua: kaktxikelera / cakchiquel /cakchiquel / cakchiquel.
Hiztunak / hablantes (1995): 343.000 (Ethnologue).
Herrialdea / país: Guatemala.
|
HISTORIA. Kaktxikelera hizkuntza maia da. XVI. m.az gero publikatu dira hizkuntza honen gramatikak. Espainiar fraideek, kolonizazioaren hasieran, saiatu ziren hizkuntza maiak aztertu eta ikasten, baina ez helburutzat hizkuntzak hartuta, edota irakatsi eta garatzeko, baizik eta jende maia gaztelautu eta ebanjelizatzeko asmo nagusiarekin.
HIZKUNTZA. Ezaugarri nagusiak.
Fonetika. A) Kaktxikeleraren sistema fonemikoak 32 grafema ditu, 22 kontsonante eta 10 bokaletan banatuta. B) Sistema bokalikoak 5 teinkatu (a, e, i, o, u) eta beste 5 erlaxatu (ä ë ï ö ü) ditu. C) Familia maiako hizkuntza gehienek 10 bokal dituzte, 5 labur eta 5 luze (eta ez teinkatuak eta erlaxatuak kaktxikelerak bezala). D) Kaktxikeleraren kontsonante batzuk gaztelaniaren guztiz ezberdinak dira (b’, t’, tz’, ch’, k’, q’, ', q); beste batzuen artean, berriz, bariazioa minimoa da (duen banaketa fonologikoagatik) eta errepresentatzeko grafemak ondorengoak dira: j, k, tz, x, l, r, y, w. E) j fonemak ubulak eragiten duen soinu igurzkaria azaltzen du eta gaztelanian, aldiz, belarra. F) Badu itxitura glotala ('), zeina bizkor eratzen baita ahots-kordak ixtean, airea momentuz geraraziz. G) Kaktxikeleraz ez dago diptongorik.
Morfosintaxia. A) Kaktxikeleraren ezaugarri nagusi bat azentu finkoa silaba jakinean aplikatzea da.Azentua oxitonoa (azken silabakoa) da eta, beraz, ez du errepresentazio ortografikorik (tileta) behar. Hala ere, kaktxikeleraren azentu oxitonoak men egin zuen gaztelaniatik hartutako maileguen azentu grabearen (azken-aurreko silabakoaren) eta esdrujularen aurrean, baina ez zaie tileta ezartzen, ortografiak behar fonologikoei erantzuten baitie. Enklitikoak aditzei eta estatiboei eranstean, hauek dute azentua hartzeko joera. B) Oinarrizko numeralak zerotik hemeretzira artekoak dira eta sistema maiaren zenbakikuntza hogeitarra da. Numeralak izenen aurrean jartzen dira. Zeroaren jatorrizko izena galdu egin da eta gaur wa’ix erabiltzen hasi dira (Pakal-ek 1989an proposaturiko berreraikuntza bat, neologismotzat hartua). C) Posesioa izenei erantsitako aurrizkien bidez agertzen da: wuj = liburua: nuwuj (nire liburua...), awuj, ruwuj, qawuj, iwuj, kiwuj. D) Hitza erabat bikoiztuz (euskaraz bezala) edota erroari -aläj atzizkia erantsiz lortzen da. Atzizki hau ez da produktiboa edota galtzen ari da, baina erabiliz gero hiztunak ulertzen du. Adibidez: jub’ül (usaintsua) jub’ül jub’ül (oso usaintsua), pim (gizena) pimaläj (oso gizena). E) Bi aditz-mota daude: iragankorrak eta ez iragankorrak. Aditzen kopurua handia da, baina aditz intrantsitiboen erroak gutxi dira (erro trantsitiboekin alderatuta). Hainbat hitz-kategoriak sor ditzake aditzak.
Idazkera. Latindar alfabetoa.
|
HISTORIA. El caqchikel es lengua maya. Desde el s. XVI se vienen publicando gramáticas de este idioma. Los frailes españoles, al principio de la colonización, se dedicaron al estudio y aprendizaje de los idiomas mayas, pero nunca como un fin en sí mismo, o con el objetivo de enseñarlo y desarrollarlo, sino con el propósito fundamental de castellanizar y evangelizar a la población maya.
LENGUA. Principales características.
Fonética. A) El sistema fonémico del kaqchikel está constituido por 32 grafemas divididos en 22 consonantes y 10 vocales. B) El sistema vocálico consta 5 tensas (a, e, i, o, u) y 5 relajadas (ä, ë, ï, ö, ü). C) La mayoría de los idiomas actuales de la familia maya, tiene 10 vocales, 5 cortas y 5 largas (no tensas y relajadas como el kaqchikel). D) Algunas consonantes del kaqchikel son totalmente diferentes a las del castellano (b’, t’, tz’, ch’, k’, q’, ’, q); en otras, en cambio, la variación es mínima (por su distribución fonológica) y los grafemas que las representan son: j, k, tz, x, l, r, y, w. E) El fonema j representa el sonido fricativo producido en la úvula, mientras que en castellano representa el sonido producido en el velo. F) Posee el cierre glotal (’), que se forma rápidamente al cerrar las cuerdas vocales, deteniendo el aire por un momento. G) En kaqchikel no se permite el uso de diptongos.
Morfosintaxis. A) El kaqchikel se caracteriza por tener acento fijo en una sílaba determinada. El acento es agudo, por lo que no requiere de representación ortográfica (tilde). Sin embargo, el acento agudo del kaqchikel no resistió al acento grave (penúltima sílaba) y esdrújula de los préstamos del castellano, pero tampoco se marca en ellos, porque la ortografía responde a las necesidades fonológicas. Al agregar enclíticos a los verbos y estativos, el acento tiende a caer sobre éstos. B) Los numerales básicos son de cero a diecinueve, siendo el sistema de numeración maya vigesimal. Los numerales anteceden a los sustantivos. El nombre original del cero cayó en desuso y hoy se está empezando a utilizar wa’ix (reconstrucción sugerida por Pakal en 1989, que se ha tomado como neologismo).C) La posesión se indica a través de prefijos ligados a sustantivos: wuj = libro: nuwuj (mi libro...), awuj, ruwuj, qawuj, iwuj, kiwuj. D) Se forma duplicando la palabra por completo (característica también del euskera) o agregando el sufijo -aläj a la raíz o base. Este sufijo no es productivo o está cayendo en desuso, pero si se usara, el hablante lo entendería. Ejemplo: jub’ül (oloroso) jub’ül jub’ül (muy oloroso), pim (grueso) pimaläj (muy grueso). E) Hay 2 tipos de verbos: transitivos e intransitivos. El inventario de verbos es extenso, sin embargo, las raíces verbales intransitivas son pocas (a diferencia de las raíces transitivas). Varias clases de palabras pueden derivar verbos.
Escritura. Alfabeto latino.
|
GRAMATIKAK, METODOAK, ESKULIBURUAK
GRAMÁTICA KAQCHIKEL, Rukemik ri Kaqchikel Chi’, Pedro García Matzar eta Pakal B’alam, 20,5x16, 485 or., Guatemala, 1997.
K’AK’A’TAQ TZIJ RICHIN, K’ulb’il Yol Twitz Paxil (Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala), Retamab’alil winaqi (Neologismos Útiles para Kaqchikel), Unicef, 21x16, 165 or., Guatemala, 1997.
HIZTEGIAK, LEXIKOAK
DICCIONARIO KAQCHIKEL, Proyecto Lingüístico Francisco Marroquín, Narciso Cojti Macario, Martín Chacach Cutzal eta Marcos Armando Cali, 21x16, 456 or., Antigua Guatemala, 1998.
CAQCHIKEL CENTRAL Y ESPAÑOL, Investigadores: Déborah Ruyán Canú eta Rafael Coyote Tum, Compiladora: Jo Ann Munson L. Instituto Lingüístico de Verano de Centroamérica, 383 or., Guatemala, C.A., 1991.
|
Giza gorputza
Kaktxikeleraz Euskaraz
Jolomaj burua
Xikinaj belarria
Tza’maj sudurra
Evaj hortza
Telemaj bizkarra
Tz’umaj bularra
Tz’ikaj ukondoa
Wi’q’ab’aj hatzak
Wachaj begiak
Pamaj urdaila
Sumal wachaj bekainak
Wi’aj pelo
Ci’aj ahoa
Qulaj lepoa
Q’abaj besoa eta eskua
Xk’yekaj azazkala
Q’otz hanka
Ch’ekaj belauna
Aqanaj oina
Kik’el odola
B’aqil hezurra
Uchi’pamaj urdail ahoa
Muxu’x zilborra
Aq’aj mihia
Paläj aurpegia
|
Izenordainak (K’exel b’i’aj)
Kaktxik. Euskaraz
Rin Ni
Rat Zu
Rija Hura
Roj Gu
Rix Zuek
Rije Haiek
Izenordain posesiboak
Kaktxik Kaktxik Euskaraz
Nu W Nire
A Aw Zure
Ru R Su
Qa Q Gure
I Iw Zuen
Ki K Haien
Lehen zutabeko izenordainak kontsonantez hasitako izenekin erabiltzen dira.
Bigarren zutabeko izenordainak bokalez hasitako izenekin erabiltzen dira.
|
Bibliografia
RI LOQ’OLEJ RUCH’ABEL RI DIOS, Santa Biblia, Sociedad Bíblica de Guatemala, La Biblia en Kaqchikel Central, 20,5x13,5, 648 or., impreso en Corea, 2003.
FONOLOGIA
Kaqchikel ahoskera / Kaqchikel pronunciation
Testu-lagina / Sample text
Konojel ri winaqi' kan kalaxib'en pe ri kolotajïk, ri junan kiq'ij, ri junan kejqalen, junan kich'ojib'al pa kik'aslen, xa achi'el k'a ri kik'ojlen, ri kinojib'al kichajin xa tik'amun k'a chi nimaläj konojel xtikajo' ki'.
Itzulpena / Translation
|
Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu behar dute.
(Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko 1. artikulua)
|
All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
(Article 1 of the Universal Declaration of Human Rights)
|
|
All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
(Article 1 of the Universal Declaration of Human Rights)
|